محمدرضا کریمی
اغلب شرقی ها و به ویژه مسلمانان از تأثیر فرهنگشان بر تمدن غرب ناآگاهند. در حالی که به عنوان نمونه گشایش قهوه خانه ها در دوره عثمانی در غرب تأثیرات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی عجیب و غریبی بر این ممالک و چنان که اشاره می رود امپراتوری انگلیس به جا گذاشت. قهوه خانه ها چنان که “ایسلا روزراون” روزنامه نگار و نویسنده لندنی در این مقاله به آن اشاره می کند به محل تجمع هنرمندان و نویسندگان، تشکیل جلسات فراماسون ها، گردهمایی های سیاسی، معاملات بازرگانی و بانکداری، سیستم پستی و مکان به امانت گذاشتن اسناد کمپانی ها تبدیل شدند و تأثیر آنها بر فرهنگ و حتی پوشش این جوامع آن قدر گسترده بود که از ناحیه عوام و مسیحیان متعصب خطر تلقی شد. به عنوان نمونه هایی که صحت نظر نویسنده را اثبات می کند می توان به شکل گیری بیمه لویدز لندن در قهوه خانه ای در کنار دریا اشاره کرد و جالب این که قدیمی ترین شواهد نیز حاکی از این است که پایه های اولیه بورس نیز درسال 1698 در دفتر قهوه خانه جاناتان گذاشته شده است. “اون” در این مثال اثبات می کند که ملل دیگر ناگزیر الگوهای تمدن برتر را می پذیرند. چنان که این شرایط در دوران اقتدار مسلمانان رخ داده بود و اینک در مقابل غرب چینن چیزی رخ داده است. چنان که مشاهده می کنید.
هیچ کس نمی تواند کاملاً با اطمینان بگوید چه موقع اولین قهوه خانه در لندن ظاهر شد. خیلی از قهوه خانه های قدیمی موجودند. اما بسیاری هم بر اثر آتش سوزی بزرگ لندن در سال 1666 ویران شدند. اسناد احتمالی و دست نوشته ها هم بااین سرنوشت سهیم شدند.
بنابراین تمام آن چیزی که ما اکنون در دست داریم مجموعه رنگارنگی از نامه ها، خاطرات روزانه مثل خاطرات مشهور ساموئل پپیز،اسناد کلیسا، بایگانی مؤسسات مجاور قهوه خانه مثل رویال اکسچنج و بعضی از اشارات مختصر به قهوه خانه ها در ادبیات هم عصرشان است.
اولین مدرک مبنی بر وجود یک قهوه خانه در پایتخت در سال 1652 پیدا شد.
بنای این قهوه خانه به مرد مستخدمی به نام “پاسکوارسی” از اهالی سواحل دریای آدریاتیک منسوب است. رسی به اتفاق کار فرمای سابقش “دانیال ادواردز”-تاجری که باکشتی با ترکیه تجارت می کرد- از مسیرعثمانی به انگلیس آمد (ادواردز قهوه و کالاهای لوکسی مانند آن را معامله می کرد).
بعد از به هم خوردن رابطه صاحب کار و مستخدم، پاسکوارسی تیمی تشکیل داد و به اتفاق کارمند دیگر ادواردز که در واقع درشکه چی قدیمش بود به بازرگانی روی آورد. این دو شریک جالب تجاری تصمیم گرفتند قهوه خانه ای در “کرن هیل” برپا کنند که در بعضی اسناد به نام “کله ترک” ((Turk’s Head شناخته می شود. ادعا می شود این نحوه ورود اولین قهوه خانه به مجمع الجزایر انگلیس حدود صدسال بعد از گشایش نخستین قهوه خانه در ترکیه بوده است.
به هرحال مقاله نویس دوره الیزابت، “فرانسیس بیکن” در نشریه”هیستوریا ویتالت موریتز” که در سال 1605 منتشر شد به عموم درباره محتویات خطرناک قهوه هشدار داد. بنابراین به نظر می رسد که بعضی مخالفت ها دست کم قبل از گشایش اولین قهوه خانه واقعی به وجود آمده باشد.
آنچه مشخص است این است که ریشه خود قهوه ممکمن است به منطقه مکا (Mocha) در یمن برگردد. این قهوه هم تنها می توانسته از مسیر جهان اسلام و مسیرهای بازرگانی مدیترانه ای به بریتانیا راه پیدا کرده باشد.
ملکه الیزابت اول در تمایلات پدرش به جاذبه های اسلامی شریک بود. او نه فقط موفق شد همسایگان اروپایی اش را که گاهی ناراضی نشان می دادند وادار کند ارتباطات دیپلماتیک محکمی با دوستان تازه پیدا کرده اش، عثمانی و مراکش برقرار کنند، بلکه روابط خوب بازرگانی و موافقت نامه دریایی با آنها را هم پایه گذاری کرد.
احتمال دارد که این روابط خوب زمینه جریان یافتن ناگهانی قهوه و دیگر کالاهای لوکس آن زمان از مبدأ جهان اسلام و عمدتاً از راه لندن به سراسر انگلیس را فراهم کرده باشد. بخش عمده آگهی هایی که در روزنامه ها ومقالات آن زمان پید شده به قهوه به عنوان “دانه قهوه ترکی حقیقی” اشاره می کند که دلالت دارد بر این که سرآغاز ورود قهوه به بریتانیا نه فقط جهان اسلام بوده، بلکه بخصوص یا به وسیله عثمانی ها و یا از راه های بازرگانی مدیترانه ای صورت گرفته.
دوره پیدایش قهوه یا به قبل از تاریخی که ما باور داریم پاسکوارسی زندگی می کرده برمی گردد و یا شاید هم به خاطر صدها قهوه خانه ای که در طول دهه های بعد در سراسر لندن جریان پیدا کردند ذائقه انگلیسی ها به قهوه متمایل شده باشد. نام های آمدند و رفتند و مالکانی تغییر کردند و کهنه جایش را به نو داد. با این حال قهوه خانه ها مستقیماً از دوره بعد از الیزابت تا ابتدای قرن بیستم و بعد به شکل مدرنشان جزو مکان های بسیار دوست داشتنی لندن باقی ماندند.
تعداد کمی از این قهوه خانه ها را هنوز می توان پیدا کرد. اما شاید هیچ کدام مثل پیشینیانشان نباشند. جنگ جهانی دوم و یورش بزرگ، بیشتراین بخش از تاریخ لندن را ربوده است.
این که بعضی از این قهوه خانه ها زمانی واقعاً به وسیله مالکان مسلمان راه اندازی شده باشند جای تحقیق دارد. برای کسب اطلاع در زمینه این که مسلمانان چگونه وارد انگلستان شدند اینجا را کلیک کنید. به هرصورت آنچه در اسناد می توان پیدا کرد، شماری از نام های بسیار جالب برای قهوه خانه هاست. بیش از 57 قهوه خانه با نام ترکس هد ( (Turk’s Headیا کله ترک در مدارک ثبت شده. همچنین دراسناد به نام قهوه خانه بیت المقدس برمی خوریم.
اشکال مختلف بلک مور یا یه بلک مورزهد ((Ye black mor’s head، کاناپه سیگار شرقی، کله عرب یا مسلمان (بر اساس شهرتی که دیکنز ایجاد کرد)، قهوه خانه آفریقا و سنگال، سلطان زن، کله سلطان، قهوه خانه سلیمان، مرآت بزرگ و خیلی خیلی مثال های دیگر را نیز می توان در اسناد پیدا کرد که در میانشان اولین رستوران هندی لندن به نام “هندوستانی” مربوط به سال 1810 به چشم می خورد.