امپراطوری ساسانیان (651-224 پس از میلاد)
اولین شاه امپراطوری ساسانی، اردشیر اول، اصلاح کشور هم از نظر اقتصادی و هم از نظر نظامی را شروع کرد. محدوده امپراطوری ساسانی ایران امروز، عراق، ارمنستان، افغانستان، بخش های شرقی ترکیه، بخش هایی از سوریه، پاکستان، قزاقستان، آسیای مرکزی و عربستان را شامل می شده است. در طول حکومت خسرو دوم در 628-590 میلادی مصر، اردن، فلسطین و لبنان هم به امپراطوری ضمیمه شدند.
ساسانیان امپراتوری شان را “اران شهر” Erânshahr نامیدند (یا ایران شهر “سرزمین آریایی ها”).
امپراطوری ساسانیان در گسترده ترین شکلش
بخشی از تاریخ ایران با حدود 600 سال زد و خورد با امپراطوری رم گره خورده. طبق نظر تاریخ نگاران ایرانیان فرسوده از جنگ با رم در “نبرد قادسیه” (632 پس از میلاد) در “هیلا” (عراق امروز) از اعراب شکست خوردند. از رستم فرخزاد ژنرال ایرانی به خاطر تصمیمش برای مقابله با اعراب در سرزمین خود اعراب به عنوان عامل شکست سپاه ایران یاد می شود. بسیاری عقیده دارند که اگر ایرانی ها در ساحل رود فرات باقی می ماندند می توانستند اعراب را شکست دهند.
نقش برجسته یک تخته سنگ بسیار بزرگ. این نقش برجسته که نقش رستم نامیده می شود پیروزی شاپور اول پادشاه ایران بر سه امپراطور رمی یعنی والرین، جرجیان سوم و فیلیپ عرب را نشان می دهد
اولین روز نبرد با اعراب با پیشروی ایرانیان به پایان رسید و نیروهای عرب به نظر می رسید که در مقابل ارتش بسیار بزرگ تر ساسانیان سر فرود می آورند. به ویژه روز دوم نبرد فیل ها جنگجویان عرب را ترساندند. اما در روز سوم سربازهای کارکشته عرب به صحنه وارد شدند و نیرویی دوباره به ارتش اعراب دادند. به علاوه آنها یک حقه تیزهوشانه نیز زدند. به این ترتیب که به اسب های عرب لباس پوشاندند و چنان آنها را آراستند که فیل ها را ترساندند. موقعی که یک جنگجوی عرب موفق شد فیل جلودار را بکشد بقیه فیل ها به عقب فرار کردند و تعداد زیادی از جنگاوران پارسی را لگد کردند. با طلوع روز چهارم توفان شن، شن ها را به صورت ارتش ایران می کوبید. در نتیجه ارتش ساسانی دچار آشفتگی شد و راه برای فاتحان مسلمان باز شد.
دوره ساسانیان آخرین دوره عهد باستان ایران یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین دوره های تاریخی کشورمان تلقی می شود که تأثیری اساسی نیز بر کل جهان به جا گذاشت. از بسیاری جهات دوره ساسانیان گواهی بر انجام کارهای بزرگ توسط تمدن پارسی بود. ساسانیان آخرین امپراطوری ایرانی بزرگ قبل از پذیرش اسلام بودند. این امپراتوری روی تمدن رم تأثیر گذاشت.
به خصوص در طول دوره ساسانیان, فرهنگ ایرانی به طور گسترده ای مناطقی بسیار فراتر از مرزهای امپراتوری را تحت تأثیر قرار داد. به طوری که دامنه این تأثیر به اروپای غربی، آفریقا، چین و هند نیز رسید و نقش برجسته ای در شکل دادن به هنر قرون وسطایی هم در اروپا و هم در آسیا ایفا کرد. این تأثیر به دوره بعدی یعنی به جهان اسلام هم گسترش می یابد. فرهنگ اشرافی و بی همتای خاندان ساسانی فاتحان عرب را تغییر داد و ویرانی ایران را به رنسانس ایرانی تبدیل کرد. بیشتر این تأثیر بعداً به صورت فرهنگ، معماری، نوشته ها و دیگر هدایای ایران به فرهنگ اسلامی در داخل محدوده جهان اسلام گسترش یافت.