حمیده احمدیان راد
تحقیق کار سختى است. پیدا کردن منابع، مطالعه آنها، یادداشت بردارى و استنتاج، علاقه و پشتکار زیادى مى طلبد. تازه این در شرایطى است که محقق به سهولت به منابع زیادى دسترسى داشته باشد؛ اگرنه اگر قرار باشد که او بیشتر وقتش را براى پیدا کردن منابع در کتابخانه هاى دانشگاه ها سرگردان شود و یا از طریق اینترنت نتواند به مقالات کامل دست پیدا کند، کار تحقیق حتى به کارى توانفرسا تبدیل مى شود.
از زمانى که اینترنت گسترش پیدا کرده، کتابخانه ها مفهوم گذشته شان را از دست داده اند و دیگر کتابخانه ها تنها محلى براى گردآورى نسخه کتاب ها نیستند. هرچند که این کارکرد هنوز اهمیت خودش را حفظ کرده است. بلکه مراجعه کنندگان به کتابخانه ها علاوه بر کتاب هاى چاپى، لازم است که به کتابخانه هاى آنلاین نیز دسترسى داشته باشند. این موضوع براى کتابخانه هاى دانشگاهى اهمیت به مراتب بیشترى دارد.
حالا محققى را تصور کنید که به کتابخانه دانشگاهى مراجعه مى کند. منظور، کتابخانه اى از شمار کتابخانه هاى معتبرترین دانشگاه هاى دولتى کشور است. وى پس از مراجعه مى بیند که کتابخانه دانشگاه کتاب مرجع مهمى را ندارد و یا این کتاب مرجع قدیمى شده است. اگر خوش شانس باشد و کتاب مرجع چاپى موردنظرش را پیدا کند، مى بیند که صفحه مهمى کنده شده و یا این صفحه بشدت کثیف و یا تاخورده است. او در مسیر تحقیقاتش کتابخانه دانشگاهى را پیدا مى کند که مجموعه اى از مجلات علمى مرجع را خریدارى مى کند. ولى وقتى به سراغ آنها مى رود مى بیند که این مجلات پاره پاره شده اند و نسخه هاى مجلات بدون ترتیب، سر و ته و قر و قاطى چیده شده اند و روى آنها خاک نشسته است.
وقتى مى خواهد از طریق اینترنت کتابخانه دانشگاه هم سایت هاى علمى موردنظرش را باز کند، مأیوس مى شود. چون کتابخانه دانشگاه به دلایلى که احتمالاً از مهم ترین آنها نپرداختن پول است، امکان دسترسى به سایت هاى مرجع را براى محققان و دانشجویان فراهم نکرده است.
یک دانشجوى دانشگاه تهران که تز دکترایش را مى نویسد، مى گوید: «مقالاتى که از طریق اینترنت دانشگاه پیدا مى کنیم، خلاصه مقالات هستند و کامل نیستند. برخى استادان هم استفاده از خلاصه مقالات را قبول نمى کنند. زمانى سایت خود دانشگاه این دسته از مقالات را به طور کامل ارائه مى داد، ولى مدتى است که این کار را انجام نمى دهد. طبیعى است که براى انجام کار پژوهشى از دانشگاه انتظار داریم که مقالات و نشریات جدید را در اختیارمان قرار دهد ولى این اتفاق نمى افتد و همه به خلاصه مقالات اکتفا مى کنند. در زمینه کتاب هاى مرجع هم مشکلاتى وجود دارد. من براى نوشتن تز دکترایم به کتاب مرجع سال ۲۰۰۷ نیاز دارم. در حالى که کتابخانه دانشگاه چاپ سال ۲۰۰۲ این کتاب مرجع را دارد!»
دکتر محمد یلپانى استاد سابق دانشگاه صنعتى شریف نیز از جمله محققانى است که در مسیر تحقیقاتش با مشکلات زیادى مواجه شده است. وى این مشکلات را در معتبرترین دانشگاه ها و دانشکده هاى کشور از جمله بخش داروسازى کتابخانه دانشکده علوم دانشگاه تهران، دانشگاه شهید بهشتى، دانشگاه صنعتى اصفهان و دانشگاه مازندران که کتاب هاى شیمى و فیزیک آن زمانى زیر نظر خودش خریدارى شده مشاهده کرده است.
وى مى گوید: «محقق به کتاب هاى مرجع نیاز دارد. وى در جست وجوى منبع اطلاعاتى باید از کتابى به کتاب دیگر هدایت شود. ولى این اتفاق نمى افتد چون که کتاب مرجع پیدا نمى شود. ما در رشته شیمى دو سه تا منبع اصلى داریم که تمام اطلاعات درباره این که مواد چگونه ساخته مى شوند، چه کاربردهایى دارند و داراى چه خواصى هستند را در خود دارند. یکى از این منابع اصلش مربوط به سال ۱۹۰۷ است که هر هفته یا دو هفته یک بار یک جلد جدید و به روز شده آن منتشر مى شود. به سال هاى آخر این کتاب مرجع از طریق اینترنت و به شرط پرداخت پول مى توان دسترسى پیدا کرد. ولى ما نمى توانیم از این کتاب به صورت آنلاین بهره مند شویم. واقعیت این است که دانشگاه هاى ما در جاهاى کم هزینه عضو شده اند. ولى براى دریافت مراجع قدیمى هزینه اى نپرداخته اند. همچنین مى دانیم که دانشکده اى تمام مجلات را از ابتدا جمع آورى کرده است ولى وقتى در مسیر تحقیقات به این دانشکده مراجعه مى کنیم مى بینیم که مجلات پاره پاره هستند و قروقاطى چیده شده اند.
از آنجایى که سخت است همه دانشگاه ها بهترین کتابخانه را داشته باشند براى حل مشکلات تصمیم گرفته شده که دو کتابخانه منطقه اى یکى در دانشگاه شیراز و دیگرى در دانشگاه تربیت مدرس در نظر گرفته شود که مجلات را خریدارى کنند و در نتیجه هفت، هشت سال است که سایر دانشگاه ها مجلات را نمى خرند. منتها دانشگاه تربیت مدرس دانشگاه جدیدى است و مجلات قدیمى را ندارد و وقتى به این مجلات مراجعه مى کنیم تازه باید راه بیفتیم و ببینیم کدام یک از کتابخانه ها جلدهاى قدیمى تر را دارند. همچنین در مورد مجلات الکترونیک لازم است هزینه اى به شرکت هاى انتشاراتى تجارى پرداخت شود تا آنها اجازه استفاده از این مطالب را به فرد یا به جمع بدهند که از این نظر هم تغذیه نمى شویم. این در حالى است که در خارج از کشور حتى در کتابخانه عمومى هم مى توان بلافاصله اطلاعات را از هر رشته اى از طریق رایانه به دست آورد. اگر هم کار با سیستم را بلد نباشیم از کتابداران خواهش مى کنیم کمک کنند. در حالى که کتابداران ما هم به اندازه کافى تعلیم داده نشده اند».
وى مى افزاید: «اگر مى خواهیم محقق پرورش دهیم و محقق بدون مشکل کار تحقیقاتى اش را انجام دهد، باید اطلاعات را در یک جا جمع کنیم و در اختیارش قرار دهیم و اینجا جایى باشد که کتابداران واردى داشته باشد و آنها دانشجو یا محقق را به خوبى راهنمایى کنند. این مرکز مى تواند کتابخانه ملى یا خود دانشگاه تربیت مدرس باشد.»
راه حل برای بهبود وضع کتابخانه های دانشگاهی
ممکن است تاکنون کسى چندان به اهمیت کتابخانه هاى دانشگاه ها توجه نکرده باشد. ولى واقعیت این است که اگر محققان و دانشجویان مستعد ایرانى امکان این را پیدا نکنند که به راحتى از طریق کتابخانه هاى دانشگاه ها به منابع علمى مورد نیازشان دسترسى پیدا کنند، ترجیح مى دهند براى تعقیب رشته مورد نظرشان راهى دانشگاه هاى خارج از کشور شوند و در نتیجه تحقیقات خود را به نام آن دانشگاه ها ثبت مى کنند و طبیعتاً از نتیجه تحقیقات آنها نیز کشورهاى خارجى بهره مند مى شوند.
این در حالى است که با صرف بودجه و اصلاح شیوه مدیریت کتابخانه هاى دانشگاه ها و به کارگیرى کتابداران مجرب، در حالى که خوشبختانه دوساله تعداد زیادى از آنها در دانشگاه هاى کشور تربیت مى شوند، مى توان از چنین عواقبى جلوگیرى کرد.
بسیارى از مشکلاتى که از نظر تأمین منابع اطلاعاتى وجود دارد را با ایجاد ارتباط صحیح بین دانشگاه هاى مختلف مى توان حل کرد. ولى لازمه این کار مدیریت صحیح و کتابداران با انگیزه است. کتابخانه هاى دانشگاه ها مى توانند یکدیگر را از امکانات و خدمات یکدیگر آگاه کنند و بین خود به مبادله منابع و اطلاعات بپردازند. در حالى که بسیارى از کتابخانه ها فکر مى کنند این کار براى آنها تولید زحمت مى کند. به این ترتیب اگر برنامه ریزى مناسبى انجام شود و کارکنان آموزش ببینند مى توان برخى از مشکلات را ازجلوى پاى محققان برداشت تا آنها در کتابخانه هاى مختلف سرگردان نشوند. در حالى که آنچه که ما اکنون داریم مجموعه اى از کتابخانه هاى دانشگاهى است که هر یک به طور پراکنده بخشى از منابع را در اختیار دارند و این منابع را در اختیار سایر کتابخانه ها قرار نمى دهند و هیچ هماهنگى و همکارى اى هم بین آنها وجود ندارد. در حالى که همکارى و هماهنگى مى تواند بسیارى از مشکلات را حل کند. در کشورهاى پیشرفته کتابداران مجرب این وظیفه را به عهده گرفته اند و سیستم هاى همکارى بین کتابخانه ها را برقرار کرده اند.
طبیعى است که براى حل مشکلات کتابخانه هاى دانشگاه ها توجه بیشتر دولت به تأمین منابع مالى آنها اهمیت زیادى دارد.
دکتر یلپانى پس از سال ها تحقیق به این نتیجه رسیده که در کشور ما متأسفانه کتاب و کتابخانه ابهت لازم راندارد. وى درباره برخى از دلایلى که کتابخانه هاى دانشگاه ها و در پى آن محققان را با مشکل مواجه کرده، مى گوید: یک عامل این است که در مدارس کار تحقیقى چندانى انجام نمى شود و دانشجویان هم در خانه از ابتدا چندان با کتاب مواجه نشده اند. در نتیجه وقتى کتابى را در دستشان مى گیرند تا مى کنند و کتاب پاره مى شود و این بلا را سر کتاب هاى دانشگاه هم مى آورند. از طرف دیگر لازم است استادان بیشتر در کار کتابخانه دخالت داده شوند و کتابداران را راهنمایى کنند. حتى لازم است که یک نفر از اساتید به طور مداوم در کتابخانه دانشگاه حضور داشته باشد و روش استفاده از منابع را به کتابداران و محققان آموزش دهد.
از طرفى دسترسى به کتابداران متخصص در هر رشه دانشگاهى در کتابخانه دانشگاه ضرورى است. چنین کسى باید درباره هر تخصصى اطلاعات داشته باشد. در حالى که بسیارى از کتابداران کتابخانه هاى دانشگاه هاى ما این تخصص ها را طى نکرده اند. اگر مى خواهیم آنگونه که همه آرزو داریم تحقیق، بهاى لازم را در کشورمان داشته باشد، لازم است که رسیدگى به وضع کتابخانه هاى دانشگاه ها را در اولویت قرار دهیم.
کتابخانه هاى دانشگاهى مجهز، دانشجویان را با انگیزه مى کند، میزان تحقیقات را افزایش مى دهد و حتى به صنایع کمک مى کند تا با استفاده از تحقیقات محققان تولیداتشان را افزایش و کیفیت آنها را بهبود بخشند.