محمدرضا کریمی
دکتر داروساز
آهن یک عنصر اساسی و لازم برای ساخت فیزیولوژیک “هموگلوبین” خون است. مقدار مناسب آهن برای خونسازی و در نتیجه تأمین ظرفیت انتقال اکسیژن خون ضروری است. همچنین آهن به عنوان “کوفاکتور” (کمک کننده به عامل) چندین آنزیم اساسی در بدن نقش دارد.آهن در بدن چگونه عمل می کند؟
آهن موجود در غذا یا فراورده های دارویی، پس از مصرف خوراکی، به شکل آهن دو ظرفیتی از سلول های مخاطی عبور می کند و با پروتئینی به نام “ترانسفرین” پیوند می یابد. در این حالت، آهن به منظور ساخت گویچه های قرمز خون به مغز استخوان منتقل می شود. در صورت تخلیه ذخایر آهن و یا افزایش ساخت گویچه های قرمز خون، جذب آهن افزایش می یابد.
مقدار جذب آهن در افراد مختلف چه قدر است؟
در افرادی که مبتلا به فقر آهن نیستند، میزان سه تا ده درصد آهن از راه خوراکی جذب می شود. در صورتی که در بیماران مبتلا به فقر آهن جذب آن به 20 تا 30 درصد افزایش می یابد. بنابراین مقدار جذب آهن با شدت فقر آهن متناسب است. جذب آهن همراه با غذا، ممکن است به میزان یک دوم تا یک سوم در مقایسه با زمانی که آهن با معده خالی مصرف می شود کاهش یابد.
آهن بدن چگونه دفع می شود؟
هیچ نوع سیستم فیزیولوژیکی برای دفع آهن وجود ندارد. آهن روزانه به مقدار کم با ریزش پوست و مو، گرفتن ناخن ها، از راه مدفوع، تعریق و شیر، خونریزی قاعدگی و ادرار دفع می شود. میانگین دفع روزانه آهن در مردان یک میلی گرم و در زنان به هنگام یائسگی یک میلی گرم و در زنان سالم، قبل از دوران یائسگی 5/1 میلی گرم است.
داروهای آهن به چه منظوری مصرف می شوند؟
ترکیبات حاوی آهن برای پیشگیری و درمان کمبود آهن ناشی از رژیم غذایی ناکافی، سوء جذب دوران بارداری و یا خونریزی مصرف می شوند. البته علت کمبود آهن باید دقیقاً مشخص شود. زیرا این کمبود ممکن است ناشی از بیماری های جدی و خطرناک باشد.
تحریک مجرای گوارش با مصرف این دارو گزارش شده است (تهوع و درد). مصرف آهن از راه خوراکی در بیماران مبتلا به بیماری التهابی روده، ممکن است سبب تشدید اسهال شود. مصرف آهن از راه خوارکی ممکن است سبب بروز یبوست به ویژه در سالخوردگان شود.
نوزادانی که پس از طی دوره کامل بارداری به دنیا آمده اند، اغلب از سن سه ماهگی برای تأمین احتیاجات خود در دوران رشد لازم است آهن دریافت کنند.
جذب آهن در چه صورتی کاهش و در چه صورتی افزایش می یابد؟
به نظر می رسد که مصرف همزمان ویتامین C با آهن، جذب آهن را افزایش می دهد. جذب آهن از معده خالی، در صورتی که دارو به خوبی تحمل شود، بیشتر است. مصرف ترکیبات حاوی آهن همراه با غذا، جذب آهن و همچنین احتمال بروز تحریک گوارشی را نیز کاهش می دهد.
قهوه، تخم مرغ، شیر، لبنیات، چای، نان گندم، حبوبات و فیبرهای غذایی، مواد غذایی یا داروهای حاوی بی کربنات، کربنات، اگزالات جذب آهن را به علت تشکیل ترکیبات نامحلول یا کم محلول کاهش می دهند. بنابراین فراورده های حاوی آهن طی یک ساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف هر یک از مواد فوق نباید مصرف شود.
جذب آهن ممکن است در صورت مصرف قرص “پانکراتین” (قرص حاوی آنزیم های پانکراس) کاهش یابد. قابلیت جذب و در نتیجه اثرات درمانی تتراسایکلین ها همراه با آهن کاهش می یابد. مصرف همزمان ویتامین E ممکن است پاسخ بیماران مبتلا به کم خونی ناشی از کمبود آهن را مختل کند. از طرف دیگر مقادیر زیاد آهن ممکن است نیاز روزانه به ویتامین E را افزایش دهد. از اینرو بیمارانی که این دو دارو را همزمان مصرف می کنند باید تحت مراقبت قرار گیرند.
آیا فراورده های حاوی آهن می توانند عوارض داشته باشند؟
مصرف فراورده های حاوی آهن از راه خوراکی معمولاً موجب سیاه شدن مدفوع می شود (به علت وجود آهن جذب نشده که بی ضرر است). با این وجود در موارد نادر، خونریزی از دستگاه گوارش ممکن است سبب سیاه شدن مدفوع با قوام چسبناک شود که اغلب با سایر نشانه ها از قبیل رگه قرمز در مدفوع، زخم یا دردهای شدید معدی و شکمی همراه است. توجه پزشکی در موارد فوق به منظور ارزیابی دقیق علت آن لازم است.
علایم زودرس مسمومیت با آهن شامل اسهال (که گاهی حاوی خون است، تهوع شدید، درد شدید معده، استفراغ شدید (که گاهی حاوی خون است) است. این علایم ممکن است تا 60 دقیقه یا بیشتر محسوس نباشد. در صورتی که احتمال مصرف بیش از حد آهن وجود داشته باشد، بیمار باید بلافاصله تحت مراقبت های فوری پزشکی قرار گیرد.
چگونه می توان در هنگام استفاده از فراورده های آهن، از لکه دار شدن دندان ها جلوگیری کرد و طعم آن را پوشاند؟
برای جلوگیری از لکه دار شدن دندان ها و پوشاندن طعم دارو، محلول خوراکی دارو را همراه با آب یا آب میوه مصرف کنید. از مصرف دارو بدون دستور پزشک خودداری کنید. برای جلوگیری، کاهش یا از بین بردن لکه های رنگی روی دندان محلول را با نی مصرف کنید و هنگام مصرف قطره خوراکی آهن، قطرات دارو را دقیقاً بر روی زبان بریزید.
داروی آهن Ferrous sulfate به شکل قرص، قطره و شربت در بازار دارویی ایران وجود دارد. اخیراً مکمل های دارویی زیادی که حاوی آهن هستند نیز به بازار دارویی ایران وارد شده اند.