گفت و گو: حمیده احمدیان راد
آمریکایی ها با به کارگیری وسیع تجهیزات الکترونیکی پیشرفته در صنایع نظامی، به ویژه در جنگ اخیر با عراق اهمیت استراتژیک علوم و صنایع الکترونیک را به اوج خود رساندند. آنها ده ها ماهواره در فضا قرار داده اند که قادرند هر شیئی را با دقت یک متری مکان یابی کنند. موضوعی که اروپا را هم به هماوردی فرا خوانده.
اما کلید علوم و تحقیقات الکترونیک در دست آمریکا و اروپاست و کشورهای دیگر می توانند به این رضایت دهند که با انتقال صنایع الکترونیک از کشورهای پیشرفته از بخشی از این مزایا بهره مند شوند.
پروفسور چنگیز رزبان حقیقی رییس دانشکده الکترونیک دانشگاه پلی تکنیک نانت فرانسه در گفت وگوی حاضر به این دست پیشرفت ها و جهت گیری های صنایع و تحقیقات الکترونیک اشاره می کند. وی شاگرد اول کنکور سال 1353 و از نخبگان ایرانی ست که به تحقیقات جهانی در زمینه الکترونیک یاری می رساند. رساله دکترای وی به طراحی کارت های پاسخگوی بدون باتری (Passive) اختصاص داشت. اطلاعات این کارت ها با استفاده از گیرنده و فرستنده ویژه، با بعد فاصله نیز قابل دریافت است. این کارت ها اینک توسط رانندگان، در ورودی و خروجی اتوبان های کشورهای اروپایی مورد استفاده قرار می گیرد و عوارض بدون توقف خودروها در این مبادی کسر می شود. کارایی این کارت ها در بسته های پستی هم به اثبات رسیده. وی به مدد پایان موفقیت آمیز این طرح بورس فوق دکترا دریافت کرد و پس از مدتی با امضای میتران رییس حمهوری وقت به عنوان یکی از جوان ترین پرفسورهای کشور فرانسه با سمت استادی به کادر دانشگاهی پیوست. رساله فوق دکترای وی به طراحی مدارهای مجتمع با بسامد بسیار بالا (در رایانه) اختصاص داشت و اینک نیز تحقیقاتش را روی ساخت و آزمایش دستگاه مرکزی کوچکی جهت نصب درخانه متمرکز کرده که وسایل ارتباطی منزل را از اتصال به پریزهای جداگانه بی نیاز می کند.
o در حال حاضر پیشرفته ترین کشورها در زمینه صنایع و تحقیقات الکترونیک کدام ها هستند؟
– در مورد همه سوژه های تحقیقاتی آمریکا بزرگ ترین مرجع در سطح جهان است. منتها از نظر تولید کالاهای الکترونیک ژاپن از بقیه کشورها پیشرفته تر است. ژاپنی ها خیلی کار می کنند و نتایج تحقیقات را خیلی سریع به صورت کالا در بازار پخش می کنند. فرانسه هم تحقیقات مربوط به خودش را دارد. فرانسه حتی در زمینه مخابرات نظامی سیستم هایی دارد که آنها را به آمریکا هم می فروشد. منتها کشورهای اروپایی می کوشند تحقیقاتشان را در قالب اتحادیه انجام دهند. در واقع یکی از دلایلی که اروپایی ها می خواهند متحد باشند همین است که قدرت تحقیقاتی و صنعتی شان را افزایش دهند. آمریکا به ویژه از لحاظ تأمین بودجه می تواند یک سوژه تحقیقاتی را به تنهایی از پیش ببرد. ولی این کا مثلاً از فرانسه به تنهایی برنمی آید. در نتیجه در مقر اتحادیه اروپا در بروکسل، کمیسیون های تحقیقاتی جهت بررسی طرح ها و بودجه بندی برای تحقیقات وجود دارد که بابت طرح های تحقیقاتی مهم بودجه های بزرگی هم اختصاص می دهند.
o مثلاً برای هر تحقیق چقدر هزینه می کنند؟
– زمانی من خودم راجع به “آی سی” های داخل رایانه (مدارهای مجتمع یا تراشه ها) و اشکالات احتمالی در صورت چند صد برابر شدن سرعت عملکرد آنها کار می کردم. چند لابراتوار دانشگاهی و کارخانه صنعتی از آلمان، فرانسه، انگلیس و ایتالیا در این پروژه شرکت داشتند. کمیسیون تحقیقاتی اروپا تنها به لابراتوار ما یک میلیون یورو اختصاص داده بود، در حالی که عده ای از ما حقوقمان را هم از دولت فرانسه در یافت می کردیم.
o چه کسانی جهت تحقیقات را تعیین می کنند؟ آیا صنایع در این کار دخیل اند؟
– در واقع صنایع ما را دنبال خودشان می کشند. آنها می دانند به کجا می روند. یا این که دولت بودجه تحقیقاتی ما را تأمین می کند.
o کدام یک از نهادهای دولتی فرانسه بودجه تحقیقات را تأمین می کنند؟
– وزارت صنایع، وزارت تحقیقات یا استان ها در این کار مشارکت دارند. بودجه ای که دولت تخصیص می دهد برای تحقیقات پایه ای ست که می داند صنایع پولی بابت آن نمی پردازند. وقتی این تحقیقات به نتیجه نزدیک می شود، صنایع پول می دهند تا آن را از تئوری به مرحله عمل و تولید برسانند.
o استان ها از این که خودشان را درگیر تحقیقات کنند چه منفعتی می برند؟
– استان ها می خواهند روابطشان را با صنایع خوب کنند. در واقع در حال حاضر هر استانی در فرانسه به انجام نوعی از تحقیقات معروف شده. یک علت بزرگ این است که تحقیقات به تجهیزات سنگین و گران نیاز دارد که نمی توان آن را در همه جا مهیا کرد. در نتیجه محققان و دانشگاهیان براساس نوع تحقیقات هر استان، محل کارشان را تعیین می کنند. مثلاً تحقیقات ما که در غرب فرانسه هستیم، بیشتر روی مدارهای فرکانس بالا، آنتن ها و سیستم های موبایل متمرکز شده. در همین رابطه لابراتوار دانشکده ما در زمینه بالا بردن دقت رادارها برای شناسایی کشتی ها کار می کند. مثلاً در مورد شناسایی کشتی ها، هر کشتی هنگام حرکت شکل آبی که به جا می گذارد، متفاوت است. به این ترتیب می توان دریافت کشتی نظامی ست یا خودی و …
o آیا مقامات دانشگاهی مثل شما هم در تحقیقات شرکت می کنند؟
– البته. در سیستم موبایل های کنونی ارتباط از طریق دکل ها، آنتن ها و کابل های معمولی صورت می گیرد. به جای آن اروپا و آمریکا تحقیقاتشان را روی کابل کشی از نوع فیبر نوری متمرکز کرده اند. به این ترتیب امواج نوری به الکترومغناطیسی و برعکس تبدیل می شود. در این سیستم یک دستگاه مرکزی کوچک در گوشه ای از خانه نصب می شود و دیگر لزومی ندارد وسایل ارتباطی به پریزهای مختلف وصل شوند. مثلاً دیگر لازم نیست رایانه به تلفن وصل شود، تلویزیون به آنتن و… . لازمه این کار ، ارتباط بین امواج نوری و رادیویی ست که آن را می توان با ساخت همین دستگاه کوچک انجام داد. از نظر تکنولوژی امکان ساختن چنین دستگاهی وجود دارد. منتها به خاطر گرانی ماده اولیه اش که ماده ای کریستال مانند است، کل دستگاه گران در می آید. قیمت هر کریستال در فرانسه هزار یور ست و نوع چینی آن که کیفیت مرغوبی ندارد، بین 100 تا 200 یوروست. ولی اگر بخواهیم این دستگاه را درهر خانه نصب کنیم، قیمت هر کریستال باید کمتر از یک یورو باشد. بنابراین ما به دنبال ماده پلاستیکی جایگزین هستیم. من روی ساختن این دستگاه وقابلیت همین ماده کریستالی و جایگزین های آن کار می کنم. از طریق شبکه فیبر نوری و امواج رادیویی ارتباطات چنان قوی خواهد شد که هر لحظه در خیابان نیز می توان رایانه را روشن کرد و با آن کانال تلویزیونی را گرفت یا ارتباط صوتی وتصویری برقرار کرد.
o به نظر می رسد در رابطه با سیستم های دیگر الکترونیکی مثل ماهواره ها هم پیشرفت های زیادی صورت گرفته. آیا آمریکا و اروپا دراین زمینه هم باهم رقابت دارند؟
– آمریکایی ها تعداد زیادی ماهواره اطراف کره زمین فرستاده اند. آنها از سیستم جی.پی.اس G.P.S استفاده می کنند و به این وسیله تعیین موقعیت مکانی هر چیز و هرکس در هر نقطه از زمین از طریق گیرنده وفرستنده ممکن است. این سیستم از طرفی برای وسایل نقلیه ای مثل کشتی و هواپیما و از سوی دیگر برای اشخاص کاربرد دارد. هم اینک وسایل نقلیه و سربازان آمریکایی از طریق این سیستم ردیابی می شوند. در حال حاضر همه کشتی ها و هواپیماها سیستم جی.پی.اس دارند وحتی در اروپا بهره گیری از این سیستم برای کامیون ها و وسایل نقلیه متفرقه نیز متداول شده. خود ما مراجعی داشتیم که می خواست از این سیستم استفاده کند و ببیند کامیون هایش هر لحظه کجا هستند.
می دانیم که روس ها هم سیستم رقیبی برای این سیستم دارند. اروپا هم دنبال ایجاد چنین سیستمی برای خودش است. چون در حال حاضر مجبور است تجهیزات مورد نیازش را وارد کند و آمریکا هم تجهیزات دقیق نظامی اش را که دقتش تا شعاع یک متری ست در اختیار آنها قرار نمی دهد. در نتیجه اروپا در صدد است سیستمی به نام گلیلئو (Galileo) ایجاد کند که دقتش زیاد و حتی از مال آمریکا بیشتر است. تا یک سال پیش کشورهای اروپایی برای تأمین بودجه این سیستم اختلاف نظر داشتند. چون لازمه اش این است که 50 تا 60 ماهواره به آسمان فرستاده شود و طراحی هر ماهواره گران در می آید. ضمن این که ایستگاه های زمینی هم مورد نیاز است. اما کلیه محققین از آن پشتیبانی می کنند.
o احتمالاً نقطه کانونی دیگر برای پیشرفت در عرصه الکترونیک اینترنت و رابطه آن با مخابرات است. دراین موارد تحقیقات چه مسیری را دنبال می کنند؟
– در حال حاضر اینترنت نیازمند کابل است. ولی نمی توان تمام کره زمین را از طریق کابل فیبر نوری تحت پوشش قرار داد. آمریکا اینک ماهواره هایی به فضا می فرستد که تمام کره زمین را می پوشانند و می توان ارتباط بین رایانه ها (اینترنت) را از طریق ماهواره ایجاد کرد. ارتباط موبایل ها هم با ماهواره برقرار می شود. شرکت موتورولای آمریکا پیش از این یک سیستم قوی مخابراتی ایجاد کرده بود که با استغاده از آن ازطریق ماهواره ها می شد با هر نقطه از کره زمین ارتباط برقرار کرد. سیستم موتورولای آمریکا “ایریدیوم” نام دارد. خیلی کامل است و اصلاً به زمین احتیاج ندارد و با آن می توان از این سر کره زمین با طرف دیگر رابطه برقرار کرد و اگر یکی از ماهواره ها نتواند ارتباط برقرار کند، به دیگری پاس می دهد. ولی این سیستم به همین دلایل از نظر تجاری شکست خورد و الآن تنها نظامیان آمریکایی از آن استفاده می کنند. در مقابل، اروپا سیستم ضعیف تری به نام گلابل استار Global Star را ایجاد کرده که از نظر تجاری موفق است. چون از طریق ایستگاه های زمینی پشتیبانی می شود. ماهواره های اروپایی نمی توانند مستقل از زمین عمل کنند.
o آیا این نقل و انتقالات در فضا زمان نمی برد؟
– تأخیر طولانی ترین ارتباط از طریق دورترین ماهواره ها (ماهواره های ثابت) کمتر از نیم ثانیه است.
o با این حساب الکترونیک به رشته بسیار استراتژیکی تبدیل شده. ما در جنگ اخیر آمریکا در عراق شاهد بودیم که نظامیان آمریکایی خیلی زیاد از سیستم های الکرونیکی استفاده می کردند.
– بله مخابرات از نظر نظامی خیلی مهم است و از این طریق بین بخش های مختلف نظامی ارتباط برقرار می شود. همچنین موشک های پاتریوت که موشک های دیگر را هدف قرار می دهند، از طریق ماهواره ها عمل می کنند. آنها ابتدا خطر پرتاب موشک طرف مقابل را از طریق امواجی که اتوماتیک وار مخابره می شود، دریافت می کنند. جهت موشک تشخیص داده می شود و در جایی می توان موشک دشمن را منهدم کرد.
o ایرانی ها هم در این پیشرفت علوم الکترونیک سهیم اند. مشخص است که چه تعداد ایرانی در این زمینه کار می کنند؟
– تعداد محققان ایرانی که در فرانسه در این رشته کار می کنند شاید به ده نفر هم نرسد. البته علت آن این است که ایرانیان زیادی در فرانسه زندگی نمی کنند. اما تعداد ایرانیانی که در آمریکا در زمینه الکترونیک کار می کنند زیاد است. آنها در کنفرانس ها به نام آمریکا شرکت می کنند و بسیار هم می بینیم که از طرف آمریکا یک ایرانی در کنفرانس ها شرکت کرده و البته مهمترین کشور از نظر الکترونیک هم آمریکاست.
o با مطالبی که گفتید بعید به نظر می رسد ایران دست کم در کوتاه مدت بتواند در عرصه الکترونیک خودش را مطرح کند.
– الکترونیک هم جنبه تحقیقات دارد هم جنبه تولید. اتفاقاً امریکا و اروپا مایل اند تولیداتشان را به سمت کشورهایی سوق دهند که دستمزد در آنها ارزان است. در مورد جنوب شرق آسیا و تا حدودی اروپای شرقی این اتفاق رخ داده و البته با اعتراضاتی هم همراه بوده. چون انتقال این صنایع، در آمریکا و اروپای غربی بیکاری ایجاد می کند. اخیراً یکی از شرکت های بزرگ الکترونیک فرانسوی هم صنایعش را به کشورهای دیگر منتقل کرد. چون می گفت نمی تواند با وجود دستمزد بالا در فرانسه به رقابت با دیگران بپردازد. آمریکا هم صنایع الکترونیکش را عمدتاً در تایوان و سنگاپور مستقر کرده و با اعتراضات داخلی مشابهی روبرو شده. در جهان سوم در زمینه تولید و توسعه- توسعه مرحله بین تحقیق و تولید است و به فناوری و تکامل آن مربوط است- امیدی به پیشرفت هست. هرچند که در مورد انتقال مرحله توسعه به جهان سوم در اروپا بحث هایی وجود دارد. اما عرصه تحقیقات متعلق به آمریکا و اروپاست.
o اما ظاهراً اروپا و آمریکا امکان تولید و توسعه را دراختیار کشورهای بخصوصی قرار می دهند و به کشورها به شکل مساوی نگاه نمی کنند.
– بله به نظر می رسد آنها به چین ظاهراً کمونیست اطمینان بیشتری دارند و کارخانه هایی در این کشور ایجاد کرده اند. البته اروپایی ها در مقابل انتقال توسعه به این کشور مقاومت می کنند. ولی مثلاً کشورهای مسلمان مراکش و الجزایر که اتفاقاً به اروپا نزدیک اند هیچ بهره ای نبرده اند.
o با این وصف وضع علوم الکترونیک در ایران چگونه است؟
– مقاله هایی که در ایران نوشته می شود از نظر تئوری سطح بالایی دارند ولی از نظر عملی و تحقیقاتی کاری بر رویشان انجام نگرفته . در حالی که در اروپا و آمریکا نتایج تئوری با عمل مقایسه می شود تا مشخص شود جواب تئوری درست است یا نه. این کار هم بودجه و تجهیزات می خواهد. به همین ترتیب دانشجویان ایرانی از نظر تئوریک قوی هستند. چنان که کشورهای بلوک شرق هم همین وضعیت را دارند. ولی کار عملی انجام نداده اند. البته واقعیت این است که اصولاً شیوه آموزش در فرانسه هم با ایران فرق می کند. در فرانسه 20 درصد از دروسی که ما به دانشجوی رشته الکترونیک ارایه می دهیم درس های مدیریتی، اقتصاد، اداره اکیپ و فرهنگ بین المللی ست تا مهندس فن و تئوری را با هم بداند و مثلاً بتواند به خوبی درباره کاری که انجام داده صحبت کند و گزارش بنویسد. این ویژگی راهم صنعت از دانشگاه می خواهد. حتی نصف اعضای هیأت مدیره دانشگاه ما مسئولان صنایع هستند. همچنین ما به دانشجویانمان یاد می دهیم چگونه سیستم جدیدی طراحی کنند. از کجا شروع کنند وبه کجا برسند.
o با این وصف چه راه حلی برای ایجاد حرکت در رشته الکترونیک در ایران وجود دارد؟
– تأمین بودجه برای مراکز تحقیقاتی وقتی صنایع پشت سرش نیست به تنهایی فایده ای دارد. اگر ایران بتواند اطمینان اروپا و آمریکا را جلب کند تا مثل کشورهای اروپای شرقی صنایع الکترونیک را وارد کند می تواند تکانی در صنایع و تحقیقات الکترونیک ایجاد کند. باید دید کره ای ها چه کار کرده اند که حالا سامسونگ آن قدر قوی شده که با اروپایی ها رقابت می کند.