تاریخچه موسیقی نظامی از سرود جنگ کوروش تا نقاره خانه

 محمدرضا کریمی

موسیقی نظامی در ایران به زمان های خیلی قدیم برمی گردد. از دیرباز، سرودهای جنگی موجب نشاط سربازان و رسیدن آنها به پیروزی بوده است. برای نمونه در کتاب “خصال کوروش” تألیف “زنوفن” مورخ یونانی آمده است:

شیپور

“کوروش هنگام حمله به قشون آسور، بنا به عادت خود سرودی آغاز کرد که سپاهیان با صدایی بلند و با احترام و ادب بسیار، دنبال آن را می خواندند و چون سرود به پایان رسید، آزاد مردان با قدم های مساوی و با نظم تمام به راه افتادند”.

در جایی دیگر می گوید:”کوروش برای حرکت سپاه چنین دستور داد که صدای شیپور، علامت حرکت و عزیمت خواهد بود و همین که صدای شیپور بلند شد باید همه سربازان حاضر باشند و حرکت کنند”.

سرنا

پس از چند سطر دیگر می نویسد:”در نیمه شب که صدای شیپور عزیمت و رحیل بلند شد، کوروش سردار سپاه را فرمان داد تا با همراهان خود در جلوی صفوف سپاهیان قرار گیرد. بعد کوروش می گوید که همین که به محل مقصود رسیدم و حملات دو سپاه نزدیک شد، سرود جنگی را می خوانم و شما بی درنگ جواب مرا بدهید. در موقع حمله چنان که گفته بود، کوروش سرود جنگ را آغاز کرد و سپاه همگی با وی هم آواز شدند”.

کرنا

سازهایی مانند کس، دهل، کرنا، شیپور، سرنا و غیره آلات موسیقی جنگی بوده اند که شاعران ما مکرر از آنها نام برده اند.

موسیقی نظامی ما تا دوره ناصرالدین شاه که آلات بادی اروپایی به ایران آمد، همان اسباب و افزاری بود که در نقاره خانه به کار می رفت.

نقاره خانه چیست؟

“شاردن” فرانسوی که دو سفر به اصفهان پایتخت صفویه انجام داده و در این شهر سکونت هم کرده بود، درباره نقاره خانه می نویسد:

“سمت در بازار شاه، دو ایوان سرپوشیده است که آن را نقاره خانه خوانند و هنگام غروب و سحر، با کس و دهل و “نقاره” که قطر آن سه برابر قطر طبل های اروپاست می زنند”.

“عبدالله مستوفی” می نویسد:”در ایران از زمان قدیم، معمول بوده است که در طلوع و غروب آفتاب، نوازندگان این موسیقی وطنی، در محل مرتفعی به دور هم گرد می آمدند و بوق و کوس و کرنا و دهل خود را به صدا در می آوردند و با نوازندگی خود، خورشید و روشنایی آن را استقبال و بدرقه می کردند و در مواقع رزم هم با آلات موسیقی خود با نواهای مهیج، سلحشوران را به شجاعت می آوردند و در کوچ های منزل به منزل اسباب سرگرمی پیادگان و سواران بودند. در زمان ناصرالدین شاه چون در جنگ و تمرین های جنگی، آلات موسیقی اروپایی معمول شده بود، نقاره خانه از شغل اصلی خود افتاده و جنبه تجملی به خود گرفته بود و فقط در اعیاد و صبح و عصر، کار سابق خود را انجام می داد. در مسافرت ها هم عده ای ازآنها (نقاره زن ها) همیشه با اردوی ناصرالدین شاه بودند و صبح و عصر، نوازندگی خود را در استقبال و بدرقه خورشید معمول می داشتند”.

پس موارد نقاره زدن در دوره ناصری این زمان ها بوده است:

-در هر بامداد و شامگاه

-روزهای عید، به تخت نشستن شاه

-عید قربان

-کوبیدن طبل هنگام شب برای اطلاع یافتن رهگذران از ساعت

-شب های ماه رمضان (هنگام افطار و سحر)

-روزهای اسب دوانی شاه

-تعزیه تکیه دولت

از کتاب سرگذشت موسیقی ایران، اثر روح الله خالقی