حمیده احمدیان راد
ساکنان ایران به طور مستقیم از ظهور و تکامل دولت – شهرهای منطقه بین النهرین تأثیر پذیرفتند به ویژه این که ولایات جنوب غربی ایران در حوزه نفوذ بین النهرین قرار گرفتند. از 5300 قبل از میلاد تا 539 پیش از میلاد یعنی هنگامی که کورش کبیر به آخرین پادشاهی های بین النهرین پایان داد، مناطق مرزی کنونی ایران یعنی استان های خوزستان و کردستان همچنان بخشی از فرهنگ بین النهرین بزرگ را تشکیل می دادند. درحدود 3200 قبل از میلاد، عیلامی ها، اولین ساکنان ایران بودند که یک پادشاهی قابل اعتنا را در ایران به وجود آوردند. پایه حکومت آنها در جنوب غربی ایران به وجود آمد و بیش از دو هزارسال به طول انجامید.
فرهنگ اریدو
فرهنگ سامرا برای اولین بار در 5500 بیش از میلاد آبیاری را در شمال بین النهرین مورد استفاده قرار داد. در آن زمان دیوارهایی گرد روستاها وجود داشته است.
در 5300 پیش از میلاد یکی از اولین شهرهای جهان به نام اریدو (Eridu) به وسیله سومری ها ساخته شد و فرهنگ نوسنگی اریدو (فرهنگ مس و سنگ عبید) ریشه گرفت. در دوران باستان تصور می شد که این شهر به وسیله خدایان ساخته شده. اریدو خانه خدای آب «انکی» (Enki) بوده است. یک پادشاه سومری آن را شهر اولین شاهان می نامد. فرهنگ اریدو تا 4000 قبل از میلاد رونق داشت. این تمدن در زراعت و آبیاری و استفاده از مس پیشرو بود. بعد به تدریج روستاها بزرگ شدند و به شهر تبدیل شدند و در اواخر دوره اریدو معابد و چند نوع حاکم نشین وجود داشته. این شهرها در شمال بین النهرین گسترش یافتند.
اوروک (منشأ نام عراق)
به دنبال دوره اریدو، دوره اوروک (Uruk) به وجود آمد و از 4000 تا 3100 پیش از میلاد به طول انجامید. در این دوران یکی از قدیمی ترین شهرهای جهان یعنی اوروک در جنوب بین النهرین به وجود آمد که نام جدید عراق می تواند از آن منشأ گرفته باشد. البته چنان که گفته شد پیش از به وجود آمدن شهرها در جنوب بین النهرین، شهرهای بزرگی در شمال بین النهرین وجود داشته است. برک در سوریه از آن جمله است. در دوره اوروک خط اختراع شد و معابد بزرگی نیز ساخته شدند. دولت – شهرهای های این دوره از حیث سازمان دهی عالی و از لحاظ حکومت داری قابل اعتنا بودند. تا 3000 بیش از میلاد، دولت اوروک به قدری نیرومند شد که توانست دولت – شهرهای دیگر را مطیع و موجبات ظهور امپراطوری سومر را فراهم کند.
اولین سلسله سومر
امپراطوری سومر با سلسله کیش درحدود 3000 پیش از میلاد شروع می شود. کیش، دولت – شهر بین النهرین باستان بود که در شرق بابل، آن چه که حالا در مرکز- جنوب عراق است واقع شده بود. طبق منابع سومری باستان این شهر محل اولین سلسله بعد از طوفان نوح بود. در این زمان درگیری های گسترده ای بین بسیاری از دولت – شهرهای بین النهرین جریان داشت. یکی از شهرها بقیه را فتح می می کرد، اما خیلی زود به وسیله شهری دیگر سرنگون می شد. تا 2700 پیش از میلاد، به نظر می رسد که مرکزیت از کیش به اوروک منتقل شده باشد. سلسله های اوروک و اور از 2700 پیش از میلاد تا حدود 2500 پیش از میلاد حکومت کردند. آنها در این زمان حکومت را به لاگاش واگذار کردند. در 2334 قبل از میلاد، آخرین پادشاهان سومری به وسیله سارگون اول از اکد سرنگون شدند.
اکد
با سرنگونی پادشاهی سومر، اکدهای سامی نژاد برتری خود را بر بین النهرین دیکته کردند و از 2334 قبل از میلاد تا حدود 2100 قبل از میلاد بر این سرزمین فرمانروایی کردند. لوگل- زیج- سی (Lugal-Zage-Si) یکی از نخستین فرمانروایان اکدی بود. وی بر پادشاهی عیلام که پایه هایش در جنوب غرب ایران بود تفوق یافت. سارگن اول بزرگ ترین پادشاه اکد شناخته می شود. وی کل بین النهرین را فتح کرد و بر آن حکم راند. براساس لوح های گلینی که متعلق به دوران خودش بوده این احتمال وجود دارد که سارگن قدرتش را در سراسر ایران گسترش داده باشد.
گوتی ها و نئو سومری ها
در حدود 2200 پیش از میلاد گوتی ها از کوه های زاگرس به بین النهرین هجوم بردند. اولین پادشاهان گوتی رفتار وحشیانه ای با اهالی تابع سومر داشتند. آنها کانال های آبیاری ای که آب را به مزارع می رساند تعمیر نمی کردند در نتیجه اهالی شهر لاگاش شورش کردند و مستقل شدند. شاه لاگاش به نام گودآ (منس) پادشاه مقتدری بود، اما تنها اهمیت محلی داشت و گوتی ها هنوز بر بیشتر سومر حکمفرمایی می کردند. سرانجام یوتوخگل (utukhegal) پادشاه اوروک، گوتی ها را بیرون راند و اور در زمان اور-نمو (ur-nammu)، کسی که سومین سلسله اور را بنا نهاد بر سومر مسلط شد. خاندان اور بیش از 100 سال بر بین النهرین حکومت کرد. شولجی مشهورترین پادشاه سلسله سوم اور بود. این دوره به عنوان «رنسانس سومری» یا نئوسومر شناخته می شود. در این دوره معابدی برپا شد و بازرگانی رونق داشت. اما مشکلاتی با قبایل اموری (Amorite) در غرب وجود داشت.
سرانجام در شهر لاگاش در سومر شورش شد و لاگاش مستقل شد. اندکی بعد این «عیلام» بود که در سال 2004 قبل از میلاد به سومر حمله کرد و آخرین پادشاه اور، ایبی-سین (ibbi-sin) را به اسارت گرفت.
مدتی بعد شاهی سامی به نام ایسین ایشبی- ارا (isin ishbi-erra) قدرت گرفت و عیلامی ها را از سومر بیرون راند. قبایل اموری سامی به سومر آمدند و قدرت را در بسیاری از دولت – شهرهای بین النهرین در دست گرفتند.
بابل قدیم
از 2000-1750 پیش از میلاد جنگ قدرتی بین ایسین (isin) و لارسا (larsa) در جنوب بین النهرین در گرفت. در 1750 بیش از میلاد حمورابی پادشاه بابل بیشتر عراق امروزی را فتح کرد و امپراطوری ای را به وجود آورد که بلافاصه بعد از مرگش شروع به زوال کرد.
کاسی ها
کاسیها ها قبیله ای کوه نشین از لرستان بودند که احتمال دارد بین 4000 و 3000 پیش از میلاد به این منطقه مهاجرت کرده باشند. تا همین اواخر تصور می شد آنها هندواروپایی بوده اند اما تحقیقات اخیر نشان داده که بی شک هندواروپایی زبان نبوده اند. بنابراین این نظریه که آنها هندو اروپایی بوده اند اثبات نمی شود.
کاسی ها در 1595 پیش از میلاد پیشرفتشان را شروع کردند و کنترل شمال بین النهرین را در دست گرفتند و برای چهار قرن بر بابل حکومت کردند. برخی از حاکمان برجسته کاسی ها عبارتند از: کوریگلزو اول (kurigalzu) (تقریباً 1400-1375 پیش از میلاد) که شهری به نام دور-کوریگلزو (dur-kurigalzu را ساخت، کدشمن (kadashman)، انلیل اول و برنبریش دوم (burnaburiash) که مکاتباتشان با آمنحوتپ سوم و آمنحوتپ چهارم از مصر حفظ شده است. شاهزادگان کاسی با شاهزادگان آشوری، هیتی و عیلامی ازدواج کردند. در قرن 12 قبل از میلاد حکومت کاسی ها در نتیجه هجوم عیلامی ها از بین رفت. عیلامی ها بابل را فتح کردند و آخرین فرمانروای کاسی ها، انلیل-ندین- اخ (anllil-nadin-akhe) را در شوش زندانی کردند. وی در همان جا درگذشت.
میتانی ها و هیتی ها
میتانی ها شاهان فئودالی بودند که در قرن 14 قبل از میلاد سلسله ای را در شمال بین النهرین (سوریه و ترکیه امروزی) بنا نهادند. باور بر این است که آنها جنگجویان مخوفی از تبار آریایی بوده اند. این از اولین مرتبه هایی است که درباره هندواروپایی ها می شنویم. چنان که می دانیم هندواروپایی ها بعدها بنیان پادشاهی های ایرانی را بنا نهادند. ارتباط میتانی ها با هندوایرانی ها اولین بار در قرن 18 میلادی با کشف یک کتیبه مطرح شد. در این کتیبه سخن از پیمان ازدواج بین میتانی ها و هیتی ها به میان آمده و از خدایان ودایی مانند ایندرا، ورونا، میترا و نستیس (nasatyas) طلب زندگی سعادتمندانه ای برای یک زوج شده است.
نظریه منشأ آریایی داشتن میتانی ها قوی تر است چراکه در سوابق میتانی ها به شاهانی با نام های هندوایرانی مانند: کرتا (kirta)، سوترنا (sutarna)، برترنا (barattarna)، پرشتتر (parshatatar)، ارتتم (artatama)، ارتشومرا (artashumara) و توشرت (tushratta) برمی خوریم.
قدرت میتانی ها بعد از قرن 13 قبل از میلاد رو به زوال نهاد و آنها به تدریج تبعه آشوری ها شدند.
هیتی ها هم مثل میتانی ها، به زبان هندوایرانی صحبت می کردند. هیتی ها بر آناتولی مرکزی حکم می راندند. قدرت آنها در قرن 18 قبل از میلاد افزایش یافت و به تدریج با فتح سوریه بیشتر شد. آنها درگیر زدوخوردهایی با میتانی ها در مرز بین النهرین شدند. هیتی ها در 1274 قبل از میلاد با نیروهاى مصرى در کدش (Kadesh) در سوریه وارد جنگ شدند اما پس از مدت ها نبرد هر دو طرف به وسیله دیگری متوقف شد و هیچ کدام قادر مغلوب کردن طرف دیگر نبودند. قدرت گرفتن دولت آشور در بین النهرین در 1258 قبل از میلاد هیتی ها را مجبور به امضای پیمان صلح با مصر کرد. با این حال، حکومت آنها مدت زیادی نپایید و وقتی که قبایل لوین (luwian)، بریگس (bryges) و کسکس (kaskas)، هتوسا (hattusa) پایتخت هیتی ها را در 1180قبل از میلاد به آتش کشیدند به پایان راه خود رسید. چند قرن بعد از تاراج هتوسا، هیتی ها به طور کامل از صفحه روزگار محو شدند.
آشور و بابل جدید
به نظر می رسد آشور در نیمه اول هزاره دوم قبل از میلاد در شمال بین النهرین توسعه خود را آغاز کرده و با شکست دادن هیتی ها بیشتر بین النهرین را فتح کرده باشد. امپراطوری آشور در پایان هزاره سلطه اش را به لوانت (مدیترانه شرقی) و بخش هایی از کردستان ایران نیز گسترش داد. با این حال، شورش های مکرر در مصر آشور را تضعیف کرد. وقتی که مردمانی جدید، یعنی مادها و پارس ها، به ایران کنونی مهاجرت کردند، به آشور حمله و تمدن آن را نابود کردند. آشور تا 602 قبل از میلاد بر بین النهرین حکومت کرد تا این که آشور- اوبالیت (Asur–uballit)، آخرین حاکم آشور از بابلی ها شکست خورد. از آن به بعد بابل با پادشاهانی مانند نبوپولاسار و نبوکد نصر بر بیشتربین النهرین حکومت کرد تا این که در 539 قبل از میلاد یعنی زمانی که کوروش بابل را فتح کرد به استقلال بین النهرین پایان داده شد.
تمدن زاینده رود
در هزاره پنجم پیش از میلاد، هنگامی که دولت – شهرها در بین النهرین ظاهر می شدند، تمدن زاینده رود نیز در ساحل زاینده رود در حال شکوفایی بود. استان های کنونی اصفهان، چهار محال و بختیاری و یزد در مرکز ایران، در قلب تمدن زاینده رود قرار داشتند. اصفهان از بسیاری جهات، یکی از قدیمی ترین شهرهای جهان در نظر گرفته می شود.افسانه ها و روایات قومی محلی درباره این شهر وجود دارد و پژوهش های باستان شناسی نیز بقایای یک شهر دفن شده را نمایان کرده. باور بر این است که این شهر در نتیجه جنگ و قحطی نابود شده است.
تپه سیلک مثالی از یک سکونت گاه مربوط به تمدن زاینده رود است. سیلک همچنین قدیمی ترین زیگورات جهان را دارد که به وسیله جانشینان مردم زاینده رود یعنی عیلامی ها درحدود 2900 قبل از میلاد ساخته شد. فرهنگ چشمه (Cheshma) در جنوب شرقی تهران و فرهنگ حصار برخی از عناصر دیگر تمدن زاینده رودند.
در دسامبر 1385، سفال ها و عناصر تزئینی دیگری در نزدیکی شهرستان بم یافت شد که شباهت قابل توجهی به آثار موجود در تپه سیلک دارد. باور بر این است که این مکان که منطقه ای بیش از 300 هکتار را فرا می گیرد بزرگ ترین مکان باستان شناسی پیش از تاریخ ایران باشد.
منابع:
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/851961/ancient-Iran/32097/The-prehistoric-period
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/319361/Kish
مطالب مرتبط
سلسله های پادشاهان ایران در پیش از اسلام