دکتر محمدرضا کریمی
شیرخشک ترکیبی پودری از شیر است که برای تغذیه نوزادانی که به هر علت نمی توانند از شیر مادر تغذیه کنند ساخته می شود. البته بهترین و کامل ترین غذایی که تمام نیازهای یک نوزاد معمولی را تأمین می کند شیر مادر است. موادی که در شیر مادر وجود دارد برای نوزاد بیشتر قابل جذب است. ترکیبات آنزیمی موجود در شیر مادر باعث کاهش التهاب روده در نوزاد و پیدایش مقاومت در برابر ویروس ها می گردد. ترانسفرین موجود در شیر مادر باعث جذب بیشتر آهن و لاکتوفرین موجود در آن باعث جلوگیری از فعالیت باکتری ها می گردد.
به هر صورت در مواردی که به علت اختلالاتی در نوزاد یا مادر مجبور به استفاده از شیرخشک هستیم و گاه نیز به عنوان مکمل شیر مادر از شیر خشک استفاده می کنیم بهتر است با انواع شیرخشک آشنایی داشته باشیم.
1-شیرخشک Nan
این شیرخشک ساخت کارخانه Nestle است. از شیر گاو بدون چربی ساخته شده و منشأ چربی های این شیر خشک روغن های گیاهی مثل ذرت، نارگیل، آفتابگردان و سویا است که در واقع جانشین چربی شیر گاو شده و باعث جذب بهتر و کاهش ناراحتی های گوارشی مثل ترشح بیش از حد اسید معده و ترش کردن در بچه ها می شود. این شیر خشک از لحاظ غذایی شبیه شیر مادر است و برای نوزادان کامل full-term مناسب است. شیر خشک نان (Nan)را در نوزادانی که دچار اختلالات اکامترولیتی هستند و نوزادان نارسی که در بدو تولد کمتر از 1500 گرم وزن دارند نباید مورد استفاده قرار داد.
2-شیرخشک pre-Nan
این شیرخشک نیز ساخت کارخانه Nestle است. این شیرخشک نسبت به شیر نان رقیق تر است و به علاوه آهن آن بیشتر و لاکتوزش نیز کمتر است. منشأ چربی این شیرخشک Medium chain TG یا MCT است. شیر خشک هایی که شامل 40 درصد روغن MCT باشند از بروز اسهال چرب جلوگیری می کنند و به علاوه سبب افزایش وزن و جذب بهتر کلیسم در نوزادان با وزن کم نیز می شوند. روغن های MCT در آب محلولند و برای هضم نیاز به نمک های صفراوی ندارند. به همین دلیل در ناراحتی های گوارشی به خصوص کبدی-صفراوی مصرف می شوند. شیر خشک pre-Nan برای نوزادانی که در بدو تولد کمتر از 2500 گرم وزن دارند و نوزادان نارس یعنی نوزادانی که قبل از 38 هفتگی متولد شده اند مناسب است. با این که در نوزادان نارس دستگاه گوارش سالم است، از نظر عملکرد یعنی حرکات جلوبرنده و جذب، ناقص عمل می کند. بنابراین تخلیه معده در این نوزادان کندتر صورت می گیرد. نوزادان نارس و کم وزن به کم خونی کمبود آهن حساس ترند. پس در شیرخشک آن ها به آهن بیشتری نیاز است. همچنین فعالیت آنزیم لاکتاز (آنزیم تجزیه کننده لاکتوز شیر) نیز در دستگاه گوارش این نوزادان نسبت به نوزادان کامل کمتر است. به علاوه لیپاز (آنزیم تجزیه کننده چربی) و نمک های صفراوی کمتری هم دارند. پس نوع چربی شیر باید MCT باشد.
3-شیرخشک Al-110
این شیرخشک فاقد لاکتوز و حاوی پروتئین هیدرولیز شده کازئین است و مخصوص نوزادانی است که به دلیل عدم تحمل لاکتوز، اسهال های سخت دارند. کازئین هیدرولیز شده پروتئینی است که مخلوطی از اسیدهای آمینه است و وزن مولکولی اجزای تشکیل دهنده آن بسیار کم است و آلرژی زایی حداقل دارد.
چربی شیرخشک Al-110 از دسته روغن های MCT است.
این شیرخشک علاوه بر نوزادانی که عدم تحمل لاکتوز دارند، در نوزادانی که دچار اختلال دستگاه گوارش، بدی جذب پروتئین، چربی، کربوهیدرات، اسهال های سخت، آلرژی های شدید غذایی، فیبروزکیستیک، سوء تغذیه شدید یا آلرژی به پروتئین سویا هستند نیز مصرف می شود. این شیرخشک نیز ساخت کارخانه Nestle است.
4-شیرخشک Multi
این شیر خشک محصول شرکت سلیای فرانسه است. فاقد گلوتن Gluten و سوکروز Sucrose است و در نوزادانی که در اثر عدم تحمل به سوکروز، لاکتوز و حساسیت به گلوتن اسهال های شدید دارند مصرف می شود.
5-شیرخشک pro sorbee1، pro sorbee2 و Biomil soy
این شیرخشک ها نیز فاقد گلوتن و سوکروز هستند. پایه پروتئینی آنها به جای شیر گاو از پروتئین سویا تهیه شده و برای نوزادانی که به شیرخشک های پایه شیر گاو یا حتی شیر مادر حساسیت دارند و دچار اسهال های شدید ناشی از عدم تحمل به لاکتوز، سوکروز و حساسیت ناشی از گلوتن هستند، مصرف می شوند.
شیرخشک های prosorbee به طور روتین نباید در نوزادان کامل و یا وزن کم یا نارس و همچنین نوزادان مبتلا به فیبروز کیستیک مصرف شوند. شیرخشک pro sorbee2 از شش ماهگی به بعد مصرف می شود.
6-شیرخشک Similac
این شیرخشک برای نوزادان مبتلا به نارسایی قلبی، فشار خون بالا، نفریت حاد (ناراحتی کلیه) ساخته شده است. به این ترتیب در حجم کم تر، کالری بالاتری را برای نوزاد فراهم می کند و همین طور سدیم آن کم تر از سدیم شیر مادر است. نوزادان مبتلا به نارسایی قلبی و فشار خون بالا و مبتلا به نفریت حاد به کالری بالایی نیاز دارند چون قبل از این که حجم معینی از شیر را مصرف کنند و به طور کافی تغذیه شوند خسته می شوند. به علاوه در این نوزادان برای کنترل فشار خون بالا و جلوگیری از ایجاد بار زیاد کلیه، باید میزان سدیم موجود در شیر آنها کم تر از میزان معمول باشد. لذا شیرخشکی با مقدار سدیم کم ساخته شده است. البته این نوع شیرخشک فقط برای مدت کوتاه قابل استفاده است. زیرا بعد از مدتی اختلال در میزان آب و الکترولیت ایجاد می شود.
7-شیرخشک های Lonalac و En famid
این دو شیرخشک نیز از شیرخشک هایی با مقدار سدیم کم هستند. موارد کاربرد آن ها نیز مشابه شیرخشک Similac است.
8-شیرخشک های NiNi و Biomid و Humana و Dynamilk و Guigoz
این شیرخشک ها نیز از بدو تولد برای نوزادان سالم و کامل به کار می روند و رشد خوب و کامل را برای نوزاد فراهم می کنند و حاوی کلیه مواد لازم برای رشد نوزادان هستند. این شیرخشک ها از شیر گاو بدون چربی به اضافه پروتئین آب پنیر تشکیل شده اند. منشأ کربوهیدرات آن ها لاکتوز و منشأ چربی، روغن های گیاهی است. اگر از آب پنیر بدون مواد معدنی Demineralized whey در ساخت این شیرخشک ها استفاده شده باشد به دلیل کیفیت غذایی خوب و بار کلیوی کم که ایجاد می کنند در نوزادان نارس با وزن کم نیز می توان از آنها استفاده کرد.
9-شیرخشک Nursoy
این شیرخشک فاقد ترکیبات ذرت است و برای نوزادانی مناسب است که به ترکیبات ذرت حساسند و نمی توانند از شیرهای معمولی استفاده کنند.
10-شیرخشک های Formula.S و Isomid
این شیرخشک ها فاقد سوکروز هستند و در نوزادانی که به دلیل اختلالات معده و روده به سوکروز عدم تحمل نشان می دهند مورد استفاده قرار می گیرند.
11-شیرخشک Soyalac
این شیرخشک فاقد لاکتوز است و در نوزادانی که گالاکتوزمی دارند مورد استفاده قرار می گیرد. گالاکتوزمی یک بیماری ارثی است که در اثر نبود بعضی از آنزیم ها در بدن ایجاد می شود. نتیجه این بیماری آسیب به کلیه و کبد، اشکالات تغذیه ای، استفراغ و کاهش وزن کودک است و اگر درمان صورت نگیرد، می تواند منجر به کوری، عقب افتادگی جسمی و ذهنی و در انتها مرگ کودک شود.
12-شیرخشک های Lofenalac، phenyl donformula، phenyldon Mixture، phenyl Free
شیرخشک های Lofenalac و phenyldon Mixture دارای مقدار کمی فنیل آلانین و دو شیرخشک دیگر بدون فنیل آلانین هستند. این شیرخشک ها برای نوزادان مبتلا به فنیل کتونوری تهیه شده اند. فنیل کتونوری به علت نقص مادرزادی در متابولیسم اسید آمینه فنیل آلانین است که می تواند باعث ایجاد تخریب مغزی و اختلالات ذهنی شود.
13-شیرخشک MSUD
این شیرخشک برای نوزادان مبتلا به بیماری شربت افرا Maple مورد استفاده قرار می گیرد.
این بیماری در واقع یک اختلال ارثی-مغزی پیش رونده مربوط به متابولیسم چند اسید آمینه است.
به علت این که در این بیماری، ادرار، پوست و عرق بدن بوی شربت افرا می دهند، به این نام خوانده می شود. این بیماری از روز پنجم یا ششم زندگی شروع می شود و علایم اولیه آن با بهانه گیری و امتناع در خوردن شیر، کاهش وزن بدن، تنفس نامنظم و کم شدن بعضی واکنش ها مشخص می شود. علایم پیشرونده این بیماری کاهش واکنش تاندونی، تشنج و اختلالات مغزی و آسیب های عصبی دایمی است که با تشخیص و درمان آن در مراحل اولیه می توان از مرگ جلوگیری کرد.