حمیده احمدیان راد
مادها چادرنشینانی بودند که در هزاره دوم پیش از میلاد از سمت مرزهای شمال شرقی و شمال غربی وارد سرزمین کنونی ایران شدند. در قرن هشتم پیش از میلاد قبیله های ماد به رهبری یکی از رؤسای قبایلشان به نام دیااکو با هم متحد شدند و یک پادشاهی محلی به وجود آوردند. به این ترتیب دیااکو بنیان گذار حکومت ماد شد. حکومت ماد برای بقا مجبور بود با همسایگان نیرومندش یعنی آشور (در بین النهرین)، اورارتو (ارمنستان کنونی) و سکاییان که آنها هم از نژاد آریایی بودند بجنگد.
پایتخت مادها اکباتان نام داشت. اکباتان به معنی جای گردهمایی است. اکباتان در زیر شهر همدان امروزی دفن است. قدرتمندترین پادشاه ماد هوخشتره نام داشت. وی نوه دیااکو بود.
سرزمین اصلی ماد شامل آذربایجان، کردستان و عراق عجم بوده است. عراق عجم براساس نقشه های امروزی شامل این شهرها و استان ها است: بیجار (گروس)، همدان، کرمانشاه، قزوین، اراک، اصفهان، نهاوند، ری تا دربند دریای خزر که ماد را از پارت جدا می کرد. بعد که ماد در زمان هوخشتره وسعت یافت از رود هالیس (قزل ایرماق کنونی در ترکیه) به سمت غرب و از دریای خزر تا پارس و خوزستان امتداد داشت.
قلمرو پادشاهی مادها (در زمان هوخشتره) براساس نوشته های هرودوت
اطلاعات زیادی درباره تشکیلات دولت ماد در دست نیست. تنها چیزی که معلوم است این است که دولت ماد با کوشش جسورانه افراد خاندان دیااکو تشکیل شد. درواقع آنها موفق شدند از ایل های متفرق حکومتی ایجاد کنند. بعضی از ایل ها داوطلبانه و برخی با زور به حکومت آنها ضمیمه شدند. مشخص است که به دلیل موقعیت جغرافیایی و وضعیت آب که باعث می شده این ایل ها از یکدیگر فواصل طولانی داشته باشند اجتماعشان سخت بوده است. اما عوامل خارجی ای که در نهایت موجب وحدت ماد شده قوی تر بوده است.
عوامل خارجی که موجب تشکیل حکومت ماد گردید تهدید از سوی کشور اورارتو (ارمنستان کنونی) و سیاست های استعماری آشور بوده است. به این ترتیب مادها مجبور شدند یکی از این دو گزینه را انتخاب کنند. یا زیر سایه وحدت خود زندگی کنند یا به خاطر یوغ خارجی محو شوند. مادها راه اول را برگزیدند و نام پایتخت ایشان که هگمتانه به معنی محل اجتماع است نیز به خوبی این سعی و تلاش را می رساند. براساس منابع آشوری هم هیچ کس به اندازه مادها بر ضد آشورها طغیان و عصیان نکردند.
احتمالاً تشکیلات سیاسی دولت ماد تا حدی شبیه به آشور بوده. ولی فرهنگ معنوی و مادی آنها چندان مشخص نیست. آنها در واقع زندگی روستایی داشتند و برای فتح سرزمینی که در آن زیست می کردند می جنگیدند. براساس آثار به جا مانده از مادها، به نظر می رسد که مردان مادی دارای سبیل و ریش بودند، پوست حیوانات بر جامه خود می افکندند و کفش آنان بلند با پنجه برگشته بوده است. شیر عظیم همدان که قسمت اعظم آن خراب شده و برخی آثار در صخره های سرپل و کردستان از تنها بازمانده های مادها است.
سلسله مادها عمر کوتاهی داشت. آخرین پادشاه ماد ایخ توویگو یا اژدی هاک (یونانی ها او را آستیاگ نامیده اند) نام داشت. این شاه مدتی طولانی سلطنت کرد. این پادشاه از شکوه و تجملات آشور تقلید می کرد و دربار خود را همانند آشوری ها سازماندهی کرد. ولی مردم ماد از او راضی نبودند چراکه با ظهور کوروش هخامنشی، آستیاگ را رها کردند و به پارس ها ملحق شدند و در نتیجه مملکت بزرگ ماد ضمیمه پارس شد (550 قبل از میلاد). برای آشنایی با نحوه برتری کوروش کبیر بر آستیاگ و رفتار کوروش با او اینجا را کلیک کنید.
نحوه نابودی پادشاهی ماد
در قرن هشتم پیش از میلاد پارس ها که آنها هم قبیله ای آریایی بودند از شمال غرب ایران به جنوب حرکت کردند و در کوهستان های بختیاری مستقر شدند. پارس ها در زمان پادشاهی مادها از قبایل باج گذار آنها بودند. اما قدرت گرفتند. آنها پس از حرکت به جنوب ابتدا به رهبری فردی به نام چیش پش که پادشاه انشان بود بخشی از قلمرو تمدن کهنه و بومی عیلامی را تصرف کردند و حکومتشان را از جهت جنوب به شرق گسترش دادند. پارس ها به سرزمینی که از عیلامی ها گرفتند نام پارس یعنی نام قوم خود را دادند. چیش پش که اینک پادشاه انشان و پارس شده بود در سال 640 قبل از میلاد درگذشت. اما پیش از مرگ قلمروش را میان دو پسرش کوروش و آریارمنه تقسیم کرد. کوروش پادشاه انشان شد و بخش جنوب شرقی یعنی سرزمین پارس به آریارمنه رسید. در زمان کمبوجیه اول پسر کوروش، دو پادشاهی کوچک پارس متحد شدند. کمبوجیه که پدر کوروش کبیر بود باج گذار پادشاه ماد، هوخشتره بود. حکومت پسر هوخشتره یعنی آستیاگ یا اژدهاگ (584 تا 550 پیش از میلاد) دورانی نسبتاً آرام بود اما حکومت وی سرانجام به دست کوروش کبیر سرنگون شد. کوروش کبیر نوه اژدهاگ از دخترش ماندانا بود. ماندانا با پادشاه پارس یعنی کمبوجیه اول ازدواج کرده بود.
پایتخت مادها
دیااکو محلی که آن را اکباتان به معنی محل اجتماع می نامیدند را به پایتختی انتخاب کرد. اکباتان یا هگمتانه در جاده ای قرار داشته که سپاهیان آشور در طول این جاده در این ناحیه نفوذ می کردند. به این ترتیب این شهر برای جلوگیری از پیشرفت آشوری ها توسعه یافت. (در خطوط آشوری نام این شهر امدانا و در کتیبه های هخامنشی هنگ متان نوشته شده و حالا موسوم به همدان است.) شهر هگمتانه قبل از دیااکو نیز وجود داشته و سلاطین آشوری در قرن دوازدهم قبل از میلاد اسم آن را برده اند. ولی دیااکو نظامی به این شهر داد و درواقع شهر جدیدی ساخت که هفت دیوار دور آن کشیده شده بود چنان که هر دیواری بر دیوار دیگری مشرف بود و دیوار درونی آخری بر تمام دیوارها مسلط بود. قصر پادشاه را در پس هفتمین دیوار ساخته بودند. برج های این قلعه رنگ طلایی داشت و برج های سایر دیوارها را به رنگ های مختلف رنگ آمیزی کرده بودند. چنین رنگ آمیزی ای در بابل علامت سیارات هفت گانه بود (سیارات هفت گانه به فارسی عبارت بودند از ماه، تیر، ناهید، مهر، بهرام، هرمز و کیوان). ولی رنگ آمیزی ای که در زمان دیااکو انجام گرفتت در واقع فقط تقلیدی از بابلی ها بود.