اباذر فروزان
ویروس موجودی است که نه رشد می‌کند، نه غذا می‌خورد و نه تنفّس می‌کند. اما می‌تواند تولید مثل کرده و شبیه خودش را به وجود آورد. ویروس نه زنده است و نه غیر زنده، ویروس ها فقط به این دلیل که می‌توانند تولید مثل کنند، به جانداران شبیه هستند. اما باید دانست که هر ویروس، فقط هنگامی می‌تواند تولید مثل کند که در داخل یک سلّول زنده قرار گرفته باشد. به عبارت دیگر ویروس در بیرون از سلّول هیچ یک از نشانه‌های زنده بودن را ندارد و فقط وقتی که درون یک سلّول زنده وارد می‌شود، از خود نشانه های زندگی را بروز می‌دهد. در واقع ویروسها انگل های اجباری هستند.
ویروسها به قدری کوچک هستند که با میکروسکوپ های معمولی دیده نمی‌شوند و برای دیدن آن‌ها باید از میکروسکوپ های بسیار قوی و مخصوص به نام میکروسکوپ الکترونی استفاده کنیم.
در ساختمان هر ویروس معمولاً یک پوسته پروتئینی و یک مولکول بسیار درشت از ماده وراثتی یافت می‌شود که خصوصیات ویروس را به وجود می‌آورد. گروهی از ویروسها مانند ویروس ایدز، ساختمان پیچیده تری دارند.
ویروسها را در هیچ یک از گروه های موجودات زنده جای نمی‌دهند، زیرا سلّول ندارند. یعنی هسته، سیتوپلاسم و … ندارند. ویروسها را مرز میان موجودات زنده و غیر زنده به حساب می‌آورند.
ویروسها اقسام مختلف دارند و انواع آن‌ها به همه‌ی جانداران دیگر یعنی گیاهان، جانوران، قارچ‌ها و حتی باکتری ها حمله می‌کنند و باعث بیماری آن‌ها می‌شوند. بیشتر ویروسها ضرر دارند و تعداد کمی هم نه فایده دارند و نه ضرر. ولی ویروس‌هایی که مفید باشند، بسیار کم و انگشت شمارند.
مبارزه کردن با ویروس ها سخت تر از مبارزه کردن با باکتری ها است. در آزمایشگاه، ویروس را در تخم مرغ که یک سلّول زنده است، رشد می دهند.
ویروس‌های جانوری و گیاهی
الف- ویروس های جانوری: ویروس هایی هستند که در جانوران تولید بیماری می‌کنند و در بیشتر موارد بر روی باکتری ها و گیاهان بی اثر هستند.
ب- ویروس های گیاهی: ویروس‌هایی هستند که در گیاهان تولید بیماری می‌کنند.
شکل ویروسها
ویروسها به شکل‌های مختلفی مانند میله ای، کروی، مکعّبی، آجر مانند، چندوجهی و … دیده می‌شوند.
ویژگی‌های عمومی ویروسها
همه ویروسها چند ویژگی مشترک دارند که آن‌ها را از موجودات زنده دیگر جدا می‌کند. این ویژگی‌ها عبارتند از:
ـ ویروسها سلّول ندارند؛ پیکر هر ویروس از یک پوشش پروتئینی و یک ماده‌‌ی وراثتی به نام « اسید نوکلئیک» درست شده است. در هنگام حمله ویروس به سلّول‌ها، تنها ماده وراثتیِ ویروس، وارد سلّول می‌شود.
ـ همه‌ی ویروس ها برای تولید مثل حتماً باید وارد یک سلّول زنده شوند.
ـ ویروسها میزبان اختصاصی دارند؛ یعنی هر نوع ویروس فقط به یک نوع سلّول زنده حمله می‌کند، مثلاً ویروسی که در سلّول های گیاهان قادر به تولید مثل است، بر سلّول‌های جانوران اثری ندارد.
ـ ویروسها به اندازه ای کوچک هستند که با میکروسکوپ های نوری دیده نمی‌شوند و برای مشاهده آن‌ها باید از میکروسکوپ های الکترونی استفاده کرد.
نحوه تولید مثل ویروس
ویروس برای تولید مثل حتماً باید به درون سلّول موجود زنده‌ای راه پیدا کند. ویروس بعد از چسبیدن به دیواره سلّول، ماده وراثتی خود را به درون سلّول وارد می‌کند. هنگامی که ویروس به درون سلّول راه پیدا کرد، سلّول را مجبور می‌کند فعّالیّت‌های خودش را تعطیل کرده و به کارخانه تولید ویروس تبدیل شود. در نتیجه سلّول‌های آلوده به ویروس، قادر نخواهند بود به زندگی عادی خود ادامه دهند.
از ویروسها چه استفاده هایی می‌کنیم؟
با آن که بیشتر ویروسها بیماری زا هستند، اما زیست‌شناسان از آن‌ها در موارد زیر استفاده می‌کنند:
ـ کنترل تعداد حشرات مضر از راه بیمار کردن آن‌ها توسط ویروس ها
ـ تحقیق درباره ماده وراثتی سلّول ها و کارهای آن در سلّول
ـ کنترل بیماری های ویروسی از راه تهیّه واکسن از بعضی از ویروسها
بعضی از ویروسها ممکن است مدّتی درون سلّول‌های زنده، غیرفعال بمانند، اما ناگهان پس از مساعد شدن شرایط، فعال شوند و سلّول را از بین ببرند. ویروس تبخال از این نوع است.
بعضی از بیماری هایی که به وسیله ویروسها ایجاد می‌شوند عبارتند از:
نام بیماری قسمتی از بدن که ویروسها به آن آسیب می رسانند!
ایدز گلبول‌های سفید خون
سرماخوردگی بینی و حلق
زگیل پوست
تبخال پوست
آبله مرغان پوست
سرخک پوست
آنفلوانزای شش ها
ذات الرّیه شش ها
هپاتیت (یرقان ویروسی) کبد (جگر)
اوریون غده های بزاقی
فلج اطفال سلّول های عصبی مغز و نخاع
دفاع بدن در برابر ویروسها
هنگامی که ویروسی به سلّول بدن حمله می‌کند، سلّول‌هایی که مورد حمله ویروس قرار می‌گیرند، ماده ای پروتئینی به نام «اینتِرفِرون» تولید می‌کنند. بعد از پاره شدن سلّول و آزاد شدن ویروسها، اینترفرون به سلّول‌های سالم که هنوز ویروس به آن‌ها حمله نکرده است، می‌چسبد و آن سلّول‌ها را نسبت به ویروسها، مقاوم می‌کند.
منابع و مآخذ:
ـدانش‌فر، حسین و دیگران، علوم تجربی سال دوم، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ هفتم، 1385.
ـگروه زیست‌شناسی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی، علوم زیستی و بهداشت سال اول دبیرستان، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ هشتم، 1385.
ـدانش‌فر، حسین و دیگران، علوم تجربی سال اول، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ ششم، 1384.
ـامانی، محمود و دیگران، علوم تجربی سوم راهنمایی، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ ششم، 1385.
ـکرام‌الدین، محمد و دیگران، زیست‌شناسی و آزمایشگاه (1)، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ هفتم، 1385.
ـکرام‌الدین، محمد و دیگران، زیست‌شناسی و آزمایشگاه (2)، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ ششم، .1385