حمیده احمدیان راد
استرس اکسیداتیو (عامل اکسید شدن) همان پیروزی رادیکال های آزاد بر دفاع آنتی اکسیدانی بدن ماست و به نوعی به حمله های بیولوژیک به اُرگانیسم بدن تعبیر می شود. به بیان دیگر، استرس اکسیداتیو به عنوان عامل برهم زنندۀ تعادل میان تولید رادیکال های آزاد و دفاع های آنتی اکسیدانی تعریف می شود.
اصطلاح استرس اکسیداتیو و رادیکال های آزاد در سال های اخیر به کلمات آشنایی تبدیل شده است. “اکسیداسیون” اصطلاح شیمیدانان برای فرایند از بین بردن الکترون ها از یک اتم یا مولکول است. نتیجه این تغییر می تواند مخرب باشد — زنگ زدن آهن نتیجه آشنای اکسیداسیون است. در اینجا، اکسیژن عامل مسئول است، اما دیگر عوامل اکسید کننده، مانند کلر، هم می توانند ناگوار باشند.
اگر چه ما به اکسیژن نیاز داریم تا زنده بمانیم، اما غلظت های بالای آن در واقع خورنده و سمی است. ما انرژی را از طریق سوزاندن با سوخت اکسیژن به دست می آوریم –با ترکیب مواد غذایی هضم شده با اکسیژنی که از هوا استشمام می کنیم. این یک فرایند کنترل متابولیک است که، متأسفانه، محصولات فرعی خطرناکی هم تولید می کند. اینها شامل رادیکال های آزاد هم می شوند– رادیکال های آزاد از نظر الکترونیکی اتم ها یا مولکول های ناپایداری هستند. آنها قادر به جدا کردن الکترون ها از هر مولکول دیگری که در تلاش برای دستیابی به ثبات به آنها برخورد می کنند هستند. به دنبال این، آنها حتی مولکولهای بی ثبات تری ایجاد می کنند که در واکنش های زنجیره ای دومینو مانند به همسایگانشان حمله می کنند.
در مدتی که زنجیره ای از رادیکال های آزاد تقلا می کنند، ممکن است از طریق اجزای حیاتی سلول ها آسیب های گسترده ای را به بدن وارد کنند. استرس اکسیداتیو، کل بار قرار گرفته روی موجودات زنده به وسیله تولید ثابت رادیکال های آزاد در جریان طبیعی سوخت و ساز بدن و همچنین هر آن چه که از فشارهای دیگر محیط به ارمغان می آید و بدن باید آن را تحمل کند (تشعشع طبیعی و مصنوعی، سموم موجود در هوا، غذا و آب و منابع متفرقه فعالیت اکسید کننده، مانند دود تنباکو) است.
بدن ما در برابر این حملات درمانده نیست. ما دفاع هایی در برابر استرس اکسیداتیو به شکل موانع فیزیکی داریم. این موانع برای محدود نگاه داشتن رادیکال های آزاد در مکان های تولیدشان در داخل سلول است. آنزیم هایی که اشکال واکنشی خطرناک اکسیژن را خنثی می کنند، مواد موجود در رژیم غذایی ما (مانند ویتامین ث و ویتامین ای) است که می تواند رادیکال های آزاد را با اهدای الکترون ها به آنها و قطع واکنش های زنجیره ای اولیه در جایشان” فرو نشاند”؛ از دیگر دفاع ها ترمیم سازوکارها برای مراقبت از آسیب اکسیداتیو به DNA است، همچنین پروتئین ها و غشاها و نیز پاسخ های استرسی پیچیده ای که شامل خودکشی برنامه ریزی شده سلول است از دفاع های دیگر است. اگر خسارت بیش از حد بزرگ باشد این خودکشی انجام می شود.
به این ترتیب این تصور ایجاد می شود که سلامتی بستگی به تعادل بین استرس اکسیداتیو و دفاع آنتی اکسیدان دارد. پیری و بیماریهای مربوط به سن منعکس کننده ناتوانی دفاع آنتی اکسیدانی ما برای مقابله با استرس اکسیداتیو در طول زمان است. خبر خوب این است که با سیستم دفاعی آنتی اکسیدانی قوی، داشتن عمر طولانی و بدون بیماری ممکن است.