محمدرضا کریمی
زلزله ای با بزرگی هفت ریشتر که ویرانی های عظیم و تلفات زیادی در کشور هاییتی به جا گذاشت، در منطقه ای که از نظر گسل های تکتونیکی بسیار پیچیده و درهم و برهم است رخ داده است. این منطقه نزدیک به محل تقاطع صفحات پوسته ای آمریکای شمالی و کاراییب قرار دارد.
زلزله هاییتی بزرگ بوده ولی عظیم نبوده است. این نظر زمین شناسان درباره این زمین لرزه است. اما سه عامل باعث شده این زلزله ویرانی و کشتار عظیمی به وجود آورد و از این نظر منحصر بفرد باشد.
اولین عامل این است که مرکز این زلزله ده مایلی جنوب غربی پایتخت هاییتی، پروتوپرنس، بوده است. دوم این که این زلزله کم عمق بوده و در عمق ده تا 15 کیلومتر زیر سطح خشکی روی داده است. سوم و مهم تر از همه این که بسیاری از خانه ها و ساختمان ها در این کشور فقیر با توان مقاومت در برابر چنین نیرویی ساخته نشده اند و در نتیجه فروریخته اند. همه این عوامل موجب شده که زلزله هاییتی بدترین سناریوی ممکن را رقم بزند. این زلزله با این ابعاد وحشتناک زنگ بیدارباشی برای کل منطقه کاراییب تلقی می شود.
زلزله هاییتی در محدوده 60-50 کیلومتری یک گسل تقریباً 500 کیلومتری به نام گاردن انریکوییلو-پلنتن رخ داده است که در مسیر شرق به غرب از میان این کشور می گذرد و از شرق به جمهوری دومینیکن و از غرب به کشور جاماییکا می رسد.
به گفته زمین شناسان آمریکایی صفحات در طرفین خط این گسل در حال لغزیدن در جهت های مخالف یکدیگر هستند. در مورد زمین لرزه هاییتی، صفحه کاراییبی جنوب خط گسل به شرق و صفحه کوچک گونوو Gonvave شمال خط گسل به سمت غرب لغزیده است.
در بیشتر مواقع هم صفحات زمین به آرامی از یکدیگر دور نمی شوند. آنها شاید سال ها و شاید صدها سال به هم چسبیده اند، تا این که یک فشار مؤثر در امتداد گسل رخ می دهد و منطقه وسیعی از زمین ناگهان تکان می خورد و فشاری ایجاد می کند. در نتیجه مقادیر عظیمی انر‍‍ژی در سراسر منطقه آزاد می کند.
چنین مناطق لرزانی همیشه فشارهایی در خود انباشته می کنند. در نزدیکی همین گسل، یک گسل اصلی به نام سپتنتریونال Septentrional هم هست که در مسیر شرق به غرب بخش شمالی جزیره هیسپنیولا واقع شده. جزیره هیسپنیولا کشور هاییتی و جمهوری دومینیکن را تشکیل می دهد. در سال 1946 زلزله ای به بزرگی 8.1، 30 برابر قوی تر از زلزله اخیر هاییتی، نزدیکی گوشه شمال شرقی جزیره هیسپنیولا را لرزاند.
حالا این مشکل را به مشکلات صفحات آمریکای شمالی و کاراییب که زلزله اخیر هاییتی را موجب شد اضافه کنید. در میان این دوصفحه منطقه وسیعی است که از صفحات کوچک تر به هم وصله شده مثل صفحه کوچک گونوو تشکیل شده است. این امر تشخیص نیروها در منطقه و این که چگونه با یکدیگر واکنش نشان می دهند را مشکل می کند. به این ترتیب کسی که در مناطق یا مجاورت مناطقی مثل جمهوری دومینیکن،جاماییکا و پورتوریکو زندگی می کند با گسل ها احاطه شده است.
ساکنان چنین مناطقی لازم است بر راه حل هایی تمرکز کنند که زندگی خود و خانواده شان را در هنگام وقوع زلزله نجات دهند. تنها پیشنهادی که به آنها می شود این است که خانه ها و ساختمان هایشان را محکم تر بسازند. اما در منطقه ای مثل هاییتی که حتی کاخ ریاست جمهوری آسیب جدی دیده، به راه حل های واقع گرایانه تری نیاز است.
برخی از ساکنان مناطق زلزله زده می دانند که بعد از زلزله ای که سریع تر می آید اما کوچک تر است یا موج P، معمولاً چند ثانیه تا یک دقیقه وقت می برد تا زلزله بزرگ تر و قوی تر یا موج S بیاید. امواج P ابتدا می آیند اما دامنه کوچک تری دارند و کمتر مخربند. امواج S اگرچه آهسته تر می آیند اما دامنه شان بزرگ تر است و از این رو مخرب ترند.
در این منطقه و سایر مناطق زلزله خیز دست کم افراد باید در خانه یا مدرسه و … میز محکمی داشته باشند که به سرعت زیر آن بروند.
نکته دیگر درباره زلزله هاییتی این است که این زلزله امواج اقیانوسی شدیدی مثل سونامی به وجود نیاورده است. یک دلیلش این است که این زلزله بزرگ بوده ولی عظیم نبوده است و دیگر این که مرکز آن زیر خشکی بوده نه زیر دریا.
زمین شناسان می گویند که برخی از پس لرزه هایی که پس از زلزله ای مثل زلزله هاییتی می آیند قابل ملاحظه اند و انتظار می رود که در طول روزها، هفته ها، ماه ها و حتی ده ها سال ادامه یابند. اما حالا که فشار انباشته، در طول مسیر 60-50 کیلومتری گسل گاردن انریکوییلو-پلنتن آزاد شده، این گسل زمین لرزه دیگری با بزرگی مساوی با این زلزله یا بزرگ تر از آن را شاید تا 100 سال دیگر هم تجربه نکند. اما به هرصورت نه دهم گسل ها و شبکه های گسلی سراسر کاراییب فعال توصیف می شوند.
بسیاری از مردم به سرعت زلزله را فراموش می کنند و حرف زمین شناسان را جدی نمی گیرند. اما برای همه کسانی که خانه شان نزدیک یک گسل فعال قرار دارد بهتر است که هیچ گاه فراموش نکننند که کجا زندگی می کنند.
منبع: http://www.sciencedaily.com/releases/2010/01/100114143321.htm