محمدرضا کریمی
کرکس از پرندگانی است که در زمان های نه چندان دور در ایران فراوان بوده. اما مدتی است که در کشورمان وضع گونه کرکس مصری در خطر انقراض و وضعیت کرکس پشت سفید، بحرانی اعلام شده. البته به طور کلی وضعیت کرکس ها در منطقه آسیا مناسب نیست و حتی برخی احتمال انقراض نسل این پرندگان را در این قاره تا یک دهه آینده اعلام می کنند. دلیل عمده ای هم که برای انقراض نسل کرکس های آسیایی عنوان می شود، استفاده کشاورزان از داروهای شیمیایی برای سالم نگهداشتن دام هایشان و سپس تغذیه این پرندگان لاشخور از جسد این دام ها است. این پرنده به دلیل تغذیه از لاشه جانوران دیگر ممکن است چندان برای انسان خوشایند نباشد -هرچند که زمانی در دنیای باستان دارای ارج و قرب زیادی بوده است. اما برای زنجیره های غذایی مهم است و کاری را که طبیعت برایش در نظر گرفته انجام می دهد.
از آن جایی که کرکس ها در اطراف روستاهای ایران دیده می شوند، تحقیقی که یک گروه بین المللی از دانشمندان درباره این پرندگان در حال انقراض انجام داده اند، می تواند ذهن دامپزشکان و کشاورزان را نسبت به داروهایی که برای سلامت دام ها مورد استفاده قرار می دهند روشن تر کند. چراکه همان گونه که در این تحقیق نشان داده شده، چیزی که برای یک جانور خوب است، لزوماً برای همه جانوران خوب نیست.
این محققان مطالعه خود را روی داروی کتوپروفن ketoprofen متمرکز کردند. کتوپروفن دارویی مشابه ایبوپروفن است که درد را تسکین می دهد و از التهاب می کاهد. در هند برخی از کشاورزان کتوپروفن را برای تسکیل درد به دام ها می دهند. اما نتیجه تحقیق این گروه نشان داد که دادن کتوپروفن به گاوها در نهایت می تواند کرکس ها را مسموم کند.
از آن جایی که این پرندگان عظیم لاشه دام ها را می خورند، برای کشاورزان به مثابه مستخدمان طبیعی عمل می کنند. جشن کرکس ها دوروبر لاشه دام ها برای کشاورزان به این معنی است که لازم نیست به وضعیت این لاشه ها رسیدگی کنند. چراکه کرکس ها خیلی سریع این کار را انجام می دهند. گاهی کرکس ها در مدت 20 دقیقه لاشه ها را معدوم می کنند.
موقعی که یک کرکس لاشه دامی را می خورد، همراه آن داروهایی که در بدن آن جانور بوده را هم می خورد. تحقیق ریچارد کاتبرت جانورشناس بریتانیایی و همکارانش حاکی از این است که در رابطه با کتوپروفن مشکل زیادی برای کرکس ها ایجاد شده و حتی مقادیر کم این دارو هم توانسته یک کرکس را بکشد.
این دانشمندان در آزمایشاتشان متوجه شدند که کرکس ها چه پس از مصرف مستقیم کتوپروفن و چه بعد از خوردن لاشه دامی که در بدنش این دارو وجود داشته، می میرند. جالب این جا است که مقدار زیادی از این دارو لازم نیست تا کرکسی را بکشد. چراکه این پرندگان بعد از مصرف مقدار دارویی کمتر از یک میلیونیوم وزن بدنشان هم می میرند. این موضوع نشان می دهد که دامپزشکان حتی باید در زمینه تجویز کتوپروفن به سایر پرندگان هم هوشیار باشند.
البته این اولین باری نیست که کشاورزان به طور غیرعمد کرکس ها را مسموم کرده اند. داروی دیگری که التهاب را در دام ها کاهش می دهد، داروی شناخته شده دیکلوفناک است. این دارو حدود 20 سال پیش در میان کشاورزان محبوبیت پیدا کرد. اما برای کرکس ها سم بود و در نتیجه سه گونه مختلف از کرکس ها بر لبه پرتگاه انقراض قرار گرفتند.
در سال 2004 میلادی، لیندسی اواکس، استاد دامپزشکی دانشگاه ایالتی واشنگتن بین کاهش تعداد کرکس ها و استفاده از دیکلوفناک ارتباط برقرار کرد. او گفت که حتی شمار کوچکی از لاشه های حاوی دیکلوفناک کافی است تا جمعیت بزرگی از کرکس ها نابود شوند. از زمان مطالعه اواکس، کشورهایی مانند هند، پاکستان و نپال قوانینی را بر ضد استفاده از دیکلوفناک برای دام ها به مورد اجرا گذاشته شد.
در نهایت این که چه دارویی به یک گاو داده شود می تواند به کشتار کرکس ها خاتمه دهد. دانشمندانی مانند کاتبرت هم به تأثیر داروها بر کرکس ها توجه می کنند تا بفهمند که چگونه می توانند جلوی عواقب ناخوشایند استفاده از این داروها را در آنها بگیرند. این کار تنها به کرکس ها کمک نمی کند. بلکه حتی به کشاورزانی که نمی خواهند لاشه دام هایشان روی زمین بماند هم کمک می کند!