حمیده احمدیان راد
کشور ما به خاطر داشتن انبوهی از نیروی کار جوان بیش از هرچیز به کارآفرین نیاز دارد. اما رشد کارآفرینی به وجود ویژگی های فرهنگی مناسب بستگی دارد. خوشبختانه فرهنگ اسلامی زمینه مناسبی را برای رشد کارآفرینی به دست می دهد که استفاده از آن رشد کارآفرینی را به دنبال دارد. به شرط این که اصول موجود در فرهنگ اسلامی که به رشد کارآفرینی می انجامد مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. این که بسیاری از جوانان ما همچنان ترجیح می دهند پس از فارغ التحصیلی فوری در جایی استخدام شوند و بر روی صندلی اداره یا شرکتی بنشینند و منتظر دریافت مزد باشند نشانه این است که آنها آموزش های فرهنگی لازم بویژه آموزه های موجود در فرهنگ اسلامی در زمینه کارآفرینی را کمتردریافت کرده اند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان می کوشند به هر نحوی فرهنگ کارآفرینی را ایجاد کنند و آن را به نسل جوان آموزش دهند.به عنوان مثال به عقیده رابرت کیوساکی، نویسنده کتاب بابای دارا- بابای نادار، پندهای پدر و مادر به فرزندان پایه در عادت های فرهنگی دارد. او می گوید که فرزندان به آموزش های بیشتر و متفاوتی نیازمندند. آنان باید قانون های بازی- قانون های متفاوت بازی – را یاد بگیرند. فرزندان امروز به آموزش های پیچیده تری نیاز دارند.
برخی از کشورها پا را از این فراتر گذاشته و در مدارس نیز به آموزش فرهنگ کارآفرینی می پردازند. به عنوان مثال ژاپن نخستین کشوری بود که آموزش کارآفرینی را از مدرسه شروع کرد. به این ترتیب نوجوانان ژاپنی در دبیرستان های این کشور آموختند که چگونه باید در حین تحصیل کار کنند و از کار خود سود به دست آورند. درواقع در شرایطی که کشورهای پیشرفته می کوشند از همه مؤلفه های موجود در فرهنگ شان از جمله فرهنگ مسیحی و پروتستانی برای گسترش کارآفرینی استفاده کنند و حتی به هر وسیله این فرهنگ را ایجاد کنند، شاهدیم که بیشتر کشورهای اسلامی قادر نیستند از آموزه های فرهنگی موجود در اسلام برای گسترش کارآفرینی و تطبیق با فضای کسب و کار جهانی استفاده کنند. البته برخی از کشورها هم به تلاش های خود در این زمینه افزوده اند.
نداشتن آگاهی از فرهنگ اسلامی در زمینه کارآفرینی موجب شده که برخی حتی آن را مخالف کسب و کار آزاد قلمداد کنند. سوده احمدیان راد کارشناس ارشد کارآفرینی می گوید:«به گفته برخی از محققان غربی باورهای اسلامی با بازار آزاد سازگار نیست. اما برخی دیگر مانند Power و Nadine چنین بحث می کنند که با بازگشت و بررسی متون اصلی اسلامی، می توان فهمید که اسلام بر پایه شکیبایی، عدالت اجتماعی و حقوق انسانی بنا شده است. آزادی انتخاب و آگاهی در اسلام بسیار مهم است به طوری که قرآن می گوید: «کار دین به اجبار نیست».
نداشتن آگاهی از فرهنگ اسلامی در زمینه کارآفرینی موجب شده که برخی حتی آن را مخالف کسب و کار آزاد قلمداد کنند. سوده احمدیان راد کارشناس ارشد کارآفرینی می گوید:«به گفته برخی از محققان غربی باورهای اسلامی با بازار آزاد سازگار نیست. اما برخی دیگر مانند Power و Nadine چنین بحث می کنند که با بازگشت و بررسی متون اصلی اسلامی، می توان فهمید که اسلام بر پایه شکیبایی، عدالت اجتماعی و حقوق انسانی بنا شده است. آزادی انتخاب و آگاهی در اسلام بسیار مهم است به طوری که قرآن می گوید: «کار دین به اجبار نیست».
این کارشناس به تحلیل رئیس یک آژانس بازاریابی امریکایی که جهت انجام یک پروژه سفری به عربستان سعودی داشته اشاره می کند که در نتیجه این سفر او به نتایج زیادی درباره تعارض نداشتن عمل به فرهنگ اسلامی و فضای کسب و کار و امکان تطابق این فرهنگ با فضای کسب و کار جهانی می رسد. درواقع نظر یک غربی در هنگام مواجهه با فرهنگ اسلامی در زمینه کسب و کار جالب است. خانم کرنلسن می گوید: «اسلام تمام جوانب زندگی شامل حکومت و اقتصاد را در عربستان در بر می گیرد. پس در صورتی که تاثیر گسترده قواعد اسلامی را نفهمید، هرگز نخواهید فهمید که آنها چگونه کسب و کارشان را انجام می دهند».
کرنلسن می گوید که از نقطه نظر عملی، کار کردن در محیط جهانی به احترام و دانش در مورد توافقنامه های خارجی نیاز دارد. در حالی که در کشور عربستان، هفته کاری از شنبه شروع می شود و چهارشنبه پایان می یابد. قرار ملاقات ها هم عموماً حول و حوش نمازهای پنج گانه برنامه ریزی می شوند و بسیاری از کسب و کارها بعداز ظهرها تعطیل اند. بسیاری از کسب و کارها به صورت رو در رو هدایت می شوند و بر اسناد و قراردادها (چنانچه در جهان غرب مرسوم است) کم اتکا می شود. پس زمان انجام کسب و کار نسبی است.
سرمایه گذاری و سودآوری سنگ بنای کسب و کار غربی است اما در اسلام انباشتن و دادن بهره ممنوع است. قانون قرارداد اسلامی، معامله بر پایه اعتبار را محدود می کند و این عقیده را قوت می بخشد که سرمایه بایستی برای توسعه جامعه یا برای سرمایه گذاری های مستقیمی که در آن قرض دهنده در هر سود و زیانی در کسب و کار شریک است مورد استفاده قرار گیرد. در هر اقتصادی که نه به وام های کسب و کار و نه سرمایه گذاری مخاطره پذیر مجال می دهد، استفاده از پول برای ایجاد پول غیر قانونی است. پس (به ظاهر) به نظر می رسد که این فرهنگ بسیار متفاوت، تنها درها را به روی کارآفرینان می بندد. اما عربستان سعودی برای کارآفرینان زیرکی که فرهنگ آنان را بپذیرند فرصت هایی عرضه می کند. به عقیده خانم کرنلسن نسل جوانتر کارآفرینان سعودی را می بینیم که برای آمیزش نقاط قوت سیستم های سرمایه داری با ارزش های سنتی خود خلاقانه کار می کنند. بسیاری از دولت های خلیج فارس به دنبال صنایع و تخصص های مستقل از انرژی اند. در عربستان سعودی، کسب و کارها و مراکز علمی در تلاش برای ارتقای نوآوری و کارآفرینی بوده و سعودی ها مشتاق یادگیری از تجربیات غربی هایی هستند که تاریخچه طولانی رشد موفقیت آمیز کسب و کارها در خارج از حیطه اولیه خود را دارند. با چنین ذهنیتی درها گشوده خواهند شد و دنیایی کاملاً تازه نمایان خواهد گردید.
احمدیان به این اشاره می کند که در مورد فرهنگ اسلامی با توجه به آیه 11 سوره رعد، «الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم، به درستی که خداوند حال هیچ قومی را دگرگون نخواهد کرد تا زمانی که خود آن قوم حال خویش را تغییر دهند» می توان توجه اسلام به توانمندسازی مسلمانان را ملاحظه کرد.
اخلاقیات کار در اسلام و کارآفرینی
همه کارآفرینان دارای برخی ویژگی های مشترک هستند. اما ویژگی هایی نیز وجود دارد که ممکن است بیشتر به وسیله فرهنگ تعیین شوند. به همین دلیل است که کارشناسان در سطح جهان به این نتیجه رسیده اند که تعمیم برخی نظریه های غربی به بافت های فرهنگی دیگر مانند کشورهای در حال توسعه چندان درست نیست. به این ترتیب پذیرفته شده که گرایش به کارآفرینی در میان جوامع به دلیل فرهنگ آنان، متفاوت بوده و این فرهنگ ویژگی های کارآفرینان را تعدیل می کند.
اخلاقیات کار در اسلام و کارآفرینی
همه کارآفرینان دارای برخی ویژگی های مشترک هستند. اما ویژگی هایی نیز وجود دارد که ممکن است بیشتر به وسیله فرهنگ تعیین شوند. به همین دلیل است که کارشناسان در سطح جهان به این نتیجه رسیده اند که تعمیم برخی نظریه های غربی به بافت های فرهنگی دیگر مانند کشورهای در حال توسعه چندان درست نیست. به این ترتیب پذیرفته شده که گرایش به کارآفرینی در میان جوامع به دلیل فرهنگ آنان، متفاوت بوده و این فرهنگ ویژگی های کارآفرینان را تعدیل می کند.
سوده احمدیان راد می گوید: «یک محقق برجسته مصری که فرهنگ کشورهای اسلامی را با فرهنگ غربی بویژه امریکایی مقایسه کرده به نتایج جالبی رسیده. به عنوان مثال او می گوید که اخلاقیات کار اسلامی، مفاهیم «حرص خوب است» و «رسانیدن خود به بالاترین سطح» را چنانچه توسط آدام اسمیت بیان شد ترویج نمی کند. افراد در جوامع اسلامی به دنبال سودهای قانع کننده بوده و از کارآفرینان انتظار می رود که میان تمایل به سود و تعهد خدمت به جامعه توازن برقرار نمایند. انصاف و شفقت شرایط لازم برای رفاه جوامع مسلمان است. البته به عقیده برخی، مفهوم سود قانع کننده نباید به رشد اقتصادی صدمه بزند.به این ترتیب فرهنگ اسلامی، تلاش فردی قانونی را به عنوان راه مشروع کسب پول مورد توجه قرار می دهد. همچنانکه ایدئولوژی اخلاق کار، فضیلت های سختکوشی و یک زندگی زاهدانه که تنبلی را محکوم می کند نیز از ارزش های قوی در اسلام است.
همچنین بازار آزاد و انجام کسب و کار توسط اسلام مورد تشویق قرار گرفته است. از پیامبر پرسیدند بهترین شکل کسب کردن چیست؟ او پاسخ داد کار کردن مرد با دستانش و هر فروش مشروع.
همچنین قواعد مالی اسلامی، به جای بی استفاده رها کردن پول، سرمایه گذاری را ترویج می کند. مسلمانان می بایست روی هر دارایی انباشته بلااستفاده 5/2 درصد زکات بدهند. ساز و کار زکات نقش مهمی در تخصیص منابع بازی می کند. مسلمانانی که به کسب و کار می پردازند می دانند که نگه داشتن منابع اضافی بدون استفاده نه تنها قدرت آنان را زیاد نمی کند بلکه آنها را ضعیف تر نیز می کند.
به این هزینه فرصت سرمایه گذاری نکردن در دارایی های بلااستفاده گفته شده است. هرچند دو محقق به نام های Vogel و Hayes (در 1998 ) عقیده دارند که عموماً سرمایه گذاران و استفاده کنندگان از سرمایه مسلمان، ریسک گریز بوده و نقدینگی را ترجیح می دهند و برای پولی که زودتر به آنان بازمی گردد ارزش قائل می شوند.
فرهنگ اسلامی اشتغال به کار سخت و فعالیت های اقتصادی توسط افراد و شرکت های کسب و کار را به عنوان یک تعهد (الزام) می بیند.
همین طور، این فرهنگ بر توازن میان کار و زندگی فردی و میان جنبه های مادی و معنوی زندگی تاکید دارد. پس کارآفرینان توازن میان تمایل به سود و تعهد به خدمت به جامعه را حفظ می کنند. چنین مورد انتظار است که به عنوان مثال مصریان کمتر در مباحث پولی مانند امور مالی با تفکر زمانی و دانش امور مالی درگیر شوند.
همین طور، این فرهنگ بر توازن میان کار و زندگی فردی و میان جنبه های مادی و معنوی زندگی تاکید دارد. پس کارآفرینان توازن میان تمایل به سود و تعهد به خدمت به جامعه را حفظ می کنند. چنین مورد انتظار است که به عنوان مثال مصریان کمتر در مباحث پولی مانند امور مالی با تفکر زمانی و دانش امور مالی درگیر شوند.
به هرحال ما برای توسعه کشورمان به گسترش فرهنگ کارآفرینی نیاز داریم. طبیعی است که هرچه برای گسترش این فرهنگ، بیشتر با آموزه های موجود در فرهنگ ملی و اسلامی مان آشنا باشیم، به نتایج بهتر و سریعتری دست خواهیم یافت.