حمیده احمدیان راد
ایران چندى است در یک آزمون آموزشى بین المللى مهم و معتبر شرکت مى کند. نتیجه آزمون «تیمز» به قدرى مهم است که پس از انتشار نتایج رسمى آن برخى از وزراى آموزش و پرورش و حتى گاهى بالاترین مقام هاى اجرایى کشورهاى شرکت کننده درباره آن اظهارنظر و عملکرد آموزشى خود را تحلیل مى کنند و در صورت مطلوب نبودن عملکرد، وعده هاى جدیدى را براى بهبود نظام آموزشى مطرح مى کنند. چنانکه کلینتون با انتشار نتیجه آزمون در جلسه اى با حضور کارشناسان آموزشى قول کار بیشتر و اختصاص بودجه کلانى را به آموزش و پرورش داد. نتیجه اولین آزمون علوم و ریاضى تیمز که ایران در آن شرکت کرد، شوک آور بود.
با این همه گزارش نهایى در شمارگان زیاد چاپ و روانه بازار شد. نتیجه دومین آزمون که چند سال بعد برگزار شد نیز چنگى به دل نزد و نشان داد در این مدت تغییر مثبتى در عملکرد نظام آموزشى به وجود نیامده. به عبارتى برخلاف بسیارى از کشورها که از نتیجه آزمون براى بهبود وضعیت خود سود مى برند، ایران برنامه اى عملى در این جهت پیاده نکرده بود. این بار گزارش این آزمون در حد چند مجله در اختیار برخى مقامات آموزش و پرورش قرار گرفت و نتایج آن انعکاس نیافت.
گزارش آزمون سال ۲۰۰۳ نیز کم و بیش به همین وضعیت دچار شد و در رسانه ها هم انعکاس نیافت. البته در این مدت باز هم تغییرات مثبت و ملموسى در نتیجه آزمون به وجود نیامده بود
جالب اینجاست که نتیجه آزمون تیمز رابطه معنادارى با توسعه یافتگى و عملکرد هر کشور در این زمینه دارد. چنانکه کشورهاى جنوب شرقى آسیا، ژاپن، کره، سنگاپور، هنگ کنگ و کشور چین در صورتى که در آزمون شرکت کنند، رتبه هاى اول را کسب مى کنند.
دانش آموزان ایرانى در سال تحصیلى ۷۳ _ ۷۲ در پایه هاى سوم و چهارم دبستان و هفتم و هشتم در آزمون شرکت کردند. این ارزشیابى شامل آزمون هاى چند گزینه اى پاسخ باز و پاسخ عملکردى و فعالیت هاى آزمایشگاهى بود. تمام کشورهاى عضو تیمز لازم بود در آزمون پایه هشت شرکت کنند. در نتیجه ۴۱ کشور در آزمون پایه هشت شرکت کردند. تعداد شرکت کنندگان در پایه دبستان و دبیرستان کمتر از پایه هشت بود. در این آزمون ها سؤالات پایه هشت براى سؤالات پایه هاى دیگر و بالعکس نیز مطرح شد تا مشخص شود سطح دانش آموزان در طول زمان چه تغییرى مى کند. آزمون بعدى تیمز بنا به خواست آمریکا تکرار همین آزمون بود تا آمریکا نتیجه عملکرد خود را در این مدت در مورد پایه هشتم مشاهده کند.
دکتر علیرضا کیامنش، برگزارکننده دو دوره اول آزمون تیمز در ایران مى گوید: «نتیجه آزمون سال ۹۵ شوک آور بود. رتبه بندى یک مسأله است و فاصله با متوسط جهانى یک چیز دیگر. یک موقع رتبه خوبى نداریم، ولى از نظر امتیاز با کشورهاى اول هم خیلى فاصله نداریم. ولى وقتى مثلاً از میانگین ۵۰۰ کشور شرکت کننده، ۵۰ ، ۶۰ نمره پایین تریم، نتیجه جالب توجه نیست. دکتر نجفى در اواخر دوره وزارتش در آموزش و پرورش دستور داد همه ادارات استان ها گزارش تیمز را بررسى کنند. چنین رویه اى هم در پیش گرفته شد و راهکارهایى هم اندیشیده شد. ولى با رفتن وى، کل کار فراموش شد. در نتیجه بدون اینکه کارى انجام شود، در مطالعات بعدى هم شرکت کردیم. این بار بنا به خواست آمریکا آزمون قبلى تکرار مى شد. ما در این آزمون در پایه هشت شرکت کردیم. نتیجه مطالعه نشان داد سه، چهار نمره در این دو درس بالاتر رفته ایم و جایگاهمان هم در رتبه بندى بهتر شده است. ولى علت بهبود وضعیت آن بود که این آزمون تکرار آزمون قبلى بود و تعدادى از کشورهایى که در آزمون قبلى، رتبه هاى بهتر از ما داشتند در این آزمون شرکت نکردند و شرکت کننده هاى جدید مثل مراکش و تونس و… هم به طور کلى ضعیف تر از ما بودند و تازه تعدادى از کشورهایى که جدید شرکت کردند هم بالاى ما قرار گرفتند.»
در سال ۹۵ معدل نمره دانش آموزان ایرانى در درس علوم پایه هشت ۴۶۳ بود. در سال ۹۹ معدل آنها ۴۴۸ و در سال ۲۰۰۳ معدل ۴۵۳ بود. یعنى در سال ۲۰۰۳ دانش آموزان ایرانى نسبت به سال ،۹۵ ده نمره پسرفت داشتند. اما در سال ۲۰۰۳ در علوم پایه چهارم اندکى بهبودى حاصل شد. در سال ۹۵ معدل نمره ایران در این درس ۳۸۰ بود، ولى در سال ۲۰۰۳ به ۴۱۴ رسید. با این همه با متوسط جهانى که ۴۸۹ بود، فاصله زیادى داشتیم. در ریاضى پایه هشتم در سال ۹۵ معدل ایران ،۴۱۸ در سال ۹۹ ، ۴۲۲ و در سال ۲۰۰۳ ، ۴۱۱ بود. در سال ۹۵ در مقطع چهارم دبستان در درس ریاضى معدل نمره ایران ۳۸۷ و در سال ۲۰۰۳ ، ۳۸۹ بود. در حالى که متوسط جهانى ۴۹۵ بوده است.
دکتر کیامنش مى گوید: «نکته جالب این است که بالا رفتن امتیازات ایران، حاصل عملکرد دختران بوده است. مثلاً در سال ۲۰۰۳ دختران در درس ریاضى پایه هشتم نه نمره نسبت به سال ۹۵ و ۱۲ نمره نسبت به سال ۹۹ بالاتر بوده اند. در حالى که نمره پسران در سال ۲۰۰۳ در درس ریاضى پایه هشت نسبت به سال ۹۹ ، ۲۴ واحد و نسبت به سال ۹۵ ، ۲۱ واحد پایین تر بوده است. در سال ۲۰۰۳ در ریاضى پایه چهارم، نمره دختران نسبت به سال ۹۵ ، ۱۵ نمره افزایش داشته است. ولى معدل پسران در همین مدت هشت نمره پایین آمده است. اما متأسفانه تحقیقى نشده که معلوم شود چرا دختران پیشرفت و پسران پسرفت کرده اند. نکات جالب در این تحقیقات این است که با وجود تغییر کتاب هاى علوم در پایه هشتم، نه تنها نتیجه عملکرد دانش آموزان مثبت نبود، بلکه در سال ۲۰۰۳ معدل امتیازات کمتر هم بود. اما در علوم پایه چهارم تغییر کتاب ها که روندش از قبل شروع شده بود به بهبودى عملکردها منجر شد، ولى هنوز تا متوسط جهانى فاصله زیادى است. نتایج درس ریاضى هم نشان داد که کار مفید و مؤثرى در مورد این درس انجام نشده است.» از امکانات جالبى که انجمن ایجاد کرده این است که کشورها فرصت دارند مطالب و سؤالات خودشان را هم به طور مجزا در آزمون بگنجانند و کشورهاى دیگر هم مى توانند به سؤالات کشورهاى دیگر جواب دهند و بنابراین کشورها نمى توانند بگویند این سؤالات را نداشته ایم.
دکتر کیامنش مى گوید: «آزمون نشان داد کشورهایى که رتبه هاى بالا در آزمون اصلى تیمز کسب مى کنند، سؤالات کشورهاى دیگر را هم با همان امتیازات و درصدها پاسخ مى دهند و در نتیجه امتیاز ایران حتى در مورد سؤالات خودش هم در همان حدود آزمون اصلى تیمز است. یک امکان دیگر آزمون تیمز هم آن است که مى توان بچه هایى را که نمره هاى عالى دارند، شناسایى کرد و حتى بعد روند پیشرفت آنها را دنبال کرد. نتایج آزمون ها نشان داده است که تعداد این بچه ها در ایران یک درصد و یا کمتر از آن است.»
از آنجا که سؤالات این آزمون بین المللى دقیق انتخاب مى شود و نظارت دقیقى نیز بر آزمون اعمال مى شود، نتایج آن کاملاً مطمئن است. سابقه تیمز به سال ۱۹۵۰ برمى گردد که جمعى متخصص تعلیم و تربیت با همکارى یونسکو گروهى را تشکیل دادند و زیربناى مطالعات پیشرفت تحصیلى بین المللى را تشکیل دادند که انجمنى غیردولتى است و دبیرخانه اش در هلند است. این انجمن با توجه به ضرورت هاى زمانى ارزیابى از درس یا موضوع خاصى را پیشنهاد مى دهد. در صورت تصویب پروژه، طرح اجرا مى شود و کشورهاى علاقه مند هم مى توانند در این آزمون شرکت کنند.
در هر کشور اجراى پروژه به سازمان ها و وزارتخانه ها و دانشگاه هاى توانا و علاقه مند واگذار مى شود. علاوه بر حق انجمن و حق شرکت در هر پروژه، انجمن ها و سازمان هاى بین المللى هم به انجمن کمک مالى مى کنند تا شامل انجمن علوم آمریکا، انجمن علوم آلمان، آموزش و پرورش آمریکا، بانک جهانى و… مى شود. معروفترین آزمون تیمز، آزمون ریاضى و علوم است. از سال ۹۲ این دو درس در یک پروژه انجام مى شود. این آزمون در پایه هاى چهارم، هشتم و سال آخر دبیرستان انجام مى گیرد. تا زمانى که فرم نهایى سؤالات تیمز و تجزیه و تحلیل آن نهایى شود، مراحل چندى طى مى شود. نحوه نمونه گیرى و نیز سایر ابزارهاى مطالعه باید بسیار دقیق باشد و انجمن کاملاً بر درستى آنها نظارت دارد. چنانکه مثلاً درستى شیوه نمونه گیرى از مدارس را مجدداً مورد بررسى قرار مى دهد. سؤالاتى نیز مورد تأیید قرار مى گیرد که در ۸۰ درصد کشورها آموزش داده شده باشد. کمیته اى نیز با فرستادن ناظر یا تعیین ناظر بومى و آموزش وى بر کیفیت مطالعه نظارت مى کند. در نهایت نیز داده هایى به طور تصادفى انتخاب مى شود تا درستى آنها مورد بررسى قرار گیرد.
دکتر کیامنش درباره اهمیت این آزمون مى گوید: «آمریکا وقتى نتیجه آزمون پایه راهنمایى را خلاف انتظارش دید، پیشنهاد داد مجدداً آزمون تکرار شود تا نتیجه تغییرات آموزشى را که در دبستان نتیجه داده بود و در آن سال هنوز به راهنمایى نرسیده بود را در پایه هشتم مشاهده کند. این کشور براى ترغیب سایر کشورها به شرکت مجدد در آزمون، پیشنهاد کرد هزینه همه کشورهاى رقیب صنعتیش را براى شرکت در آزمون تأمین کند. تعداد این کشورها به ۱۱ ، ۱۲ کشور مى رسید. براساس همین تجربه از سال ۹۹ تصمیم گرفته شد مطالعه در دوره هاى منظم زمانى تکرار شود. بنابراین کشورها تعهد اخلاقى دادند که سؤالات محرمانه را که باید در دوره هاى بعد نیز تکرار شوند، لو ندهند. نروژ نیز وقتى دید نظام آموزشى انتظارات را در زمینه درس ریاضى برآورده نمى کند، با تحقیقاتى متوجه شد خود معلمان ریاضیاتشان خوب نیست و در نتیجه به دروس ریاضى تربیت معلم افزود. ژاپنى ها هم بر اساس اطلاعات آزمون به این نتیجه رسیدند که دانش آموزان نگرش مثبتى به آموزش ندارند و تحت فشار خانه و مدرسه درس مى خوانند و این موضوع نگران کننده بود . بنابراین سعى کردند روى نگرش ها کار کنند.
ارزشیابى از اهمیت زیادى برخوردار است و به همین دلیل در کشورهاى مختلف چند سطح ارزشیابى صورت مى گیرد. یک سطح ارزشیابى را مدرسه از طریق معلم انجام مى دهد تا مشخص شود آموزش داده شده چقدر در عملکرد دانش آموز مؤثر بوده. به این ترتیب اولیا جایگاه فرزندشان را در آزمون مى بینند و مدرسه هم وضع خودش را ارزیابى مى کند. در ارزشیابى دیگر در پایان هر دوره آزمون هاى عمومى برگزار مى شود تا مشخص شود فارغ التحصیل چه چیزى یاد گرفته. در کشور ما این همان امتحانات نهایى بود که برداشته شد. در سطح دیگر بنا بر این است که نظام آموزشى در سطح ملى ارزشیابى شود.
به خاطر هزینه زیاد این کار از طریق نمونه گیرى صورت مى گیرد. البته ما سیستمى براى این نوع سنجش که سنجش ملى است نداریم. ارزشیابى دیگرى هم نظیر تیمز در سطح بین المللى صورت مى گیرد.» این موضوعات نشان دهنده اهمیت ارزشیابى در بهبود کیفیت آموزش است. البته لازم است نتایج این آزمون ها نیز کاملاً مورد بررسى قرار گیرد و تغییرات مثبتى را در نظام آموزشى به وجود آورد. در حالى که ما نه به ارزشیابى و نه به نتایج آن به شکل مفید نگاه نمى کنیم.