حمیده احمدیان راد
در نظام های آموزشی که ارزیابی به طور مستمر به عمل می آید، فعالیت ها موفقیت آمیز است. اگر در نظام آموزشی ارزیابی انجام نشود ، نمی توانید موفقیت را از شکست متمایز کنید. اگر موفقیت را تشخیص ندهید، نمی توانید به آن پاداش دهید. اگر شکست را تمییز ندهید، نمی توانید آن را تصحیح کنید. اگر به وسیله ارزیابی نتایج نظام های آموزشی را نمایان کنید، می توانید حمایت های لازم را به دست آورید.
این متن از مقاله ای با موضوع ارزشیابی برگرفته شده است. اما باید به آن یک شرط را هم افزود و آن اینکه ارزشیابی باید درست و اصولی انجام گیرد. در حال حاضر سیستم ارزشیابی آموزشی در ایران با انتقادات زیادی رو به روست. این نظام ارزشیابی سبب ناکارآمدی نظام آموزش و پرورش تلقی می شود.
دکتر علی رضا کیامنش، رئیس دانشکده روانشناسی دانشگاه تربیت معلم درباره انواع ارزشیابی آموزشی در جهان امروز می گوید: «ارزشیابی وسیله ای برای پی بردن به میزان موفقیت نظام آموزشی در رابطه با برنامه ها و عملکردهایش است. ارزشیابی در جهان در چهار سطح انجام می گیرد. یک نوع ارزشیابی در سطح مدرسه و از طریق معلم انجام می گیرد. به این ترتیب مشخص می شود، آموزش های مدرسه چه اندازه در عملکرد دانش آموز متجلی شده است.
در کشورهای مختلف این ارزشیابی در دست مدرسه است. اما سازمان های دیگری هم وجود دارند که برای کتاب های درسی مختلف سؤالات معتبری درست می کنند.مدارس این سؤالات را خریداری می کنند و بر مبنای نتایج آنها عملکردشان را می سنجند. برمبنای این پرسش ها می توان مدارس مختلف را سنجید. ۹۰ درصد دانش آموزان کانادایی دراین آزمون ها شرکت می کنند. به این وسیله اولیا هم می فهمند موقعیت فرزندانشان در این آزمون تخصصی درکجاست و مدرسه نیز جایگاه خودش را می بیند. در پایان هر دوره به ویژه در پایان دوره دبیرستان یک آزمون عمومی برگزار می شود.
با این آزمون ها مشخص می شود فارغ التحصیلان هر دوره چه چیزهایی یاد گرفته اند و براساس این آزمون گواهی پایان دوره دریافت می کنند. در بعضی از کشورها در آخر دبستان و بعضی در آخر دوره راهنمایی نیز این آزمون ها برگزار می شود. ما هم قبلاً امتحانات نهایی استانی داشتیم. با این دست مطالعات و آزمون های هماهنگ که همه بچه ها در آن شرکت می کنند، مشخص می شود در استان چه می گذرد. در ارزشیابی نوع سوم برای ارزیابی نظام آموزشی دنبال سنجش های ملی می روند. مثلاً تصمیم گرفته می شود علوم سوم دبستان یا پایه هشتم به طور سراسری آزمون شود. این آزمون در همه کشور انجام می شود. در این سطح ارزشیابی، نظام آموزشی اطلاعاتی می گیرد تا خود را بسنجد. اما چون پرهزینه است به روش نمونه گیری انجام می شود.
نحوه سنجش در کشورهای پیشرفته
در آمریکا از سال ۱۹۶۰ مرکز سنجش پیشرفت آموزشی شروع به کار کرده است که سازمانی طویل و علمی است. خیلی از کشورها چنین سازمانی دارند. ولی ما مرکزی برای سنجش و بررسی عملکرد نظام آموزشی نداریم و چراغ خاموش حرکت می کنیم. شیوه کار این سازمان شبیه مطالعات بین المللی است ولی فقط در یک کشور انجام می شود. ما در مرحله اول ارزشیابی که سنجش مدرسه است مشکل داریم.
سنجش های سراسری هم نداریم. تنها از سال گذشته از بچه های سال سوم دبیرستان آزمون سراسری گرفته می شود تا معدل آنها برای کنکور قابل قبول باشد. کنکور هم هست که نظام آموزشی را از کیفیت انداخته است. تنها کاری که به عنوان سنجش ملی صورت گرفته مربوط به سال تحصیلی ۷۸ – ۷۷ است که با کمک یونیسف برای سنجش صلاحیت دانش آموزان پایه پنجم دبستان صورت گرفت. مرحله چهارم ارزشیابی نیز سنجش در سطح بین المللی است».
در سطح کلاس نیز دانش آموزان در کشورهای پیشرفته با شیوه ای کاملاً متفاوت با نظام ارزشیابی ایران که تنها برمبنای مقیاس کمی صفر تا ۲۰ است ارزیابی می شوند.
مهندس مرید، کارشناس ارشد مکانیک از فرانسه می گوید: «در این کشور افراد تا پایان عمر ارزشیابی می شوند! در این کشور از بدو ورود به مدرسه تا پایان دوره دبیرستان، شورای کلاس نتایج عملکرد نهایی دانش آموزان را ارزیابی می کند. این شورا از تمام معلمان کلاس، دو نفر به عنوان نمایندگان دانش آموزان ودو نفر نمایندگان والدین ومدیر مدرسه تشکیل می شود. در طول سال نیز دائماً و تقریباً هر دوهفته یک بار امتحان کتبی برگزار می شود. معلم براساس نمرات دانش آموز و فراز و فرود نمرات وی عملکردش را توصیف می کند. دانش آموزی که دائماً در حال پیشرفت باشد حتی اگر سرانجام نمره خیلی بالایی کسب نکند ، دانش آموز زرنگ تلقی می شود.
ولی بدترین شرایط برای دانش آموزی است که نمراتش سیر نزولی طی می کند. در مورد دانش آموزی که دائماً در مرز ده نمره می آورد والدین تصمیم می گیرند، می خواهند فرزندشان مردود شود یا به سال بالاتر برود. مجموع این ارزشیابی ها در کنکور بسیار مؤثر است نتیجه این ارزشیابی ها برای رتبه بندی مدارس هم بسیار مهم است، مثلاً مدارسی که اکثر دانش آموزان آنها وارد دانشگاه های معتبری مثل پلی تکنیک می شوند، در صورت عملکرد منفی دانش آموز وی را از مدرسه بیرون می کنند. حتی در دوره دانشگاه هم دانشجویان به صورت شرافتمند، خیلی شرافتمند، توصیف می شود!»
نظام ارزشیابی هدفمند، کنکور را از شکل فاجعه بار خارج می کند.
مرتضی خلخالی، کارشناس با سابقه برنامه ریزی آموزشی در انتقاد از نظام سنجش کشور می گوید:«نظام سنجش دانش محور و مفهوم محور ایران کاری به ارزیابی مهارت های شناختی سطح بالاتر، مهارت های روشی، نگرشی و عادت مطلوب یادگیری ندارد و فقط آموختن محتوای علمی و کلاسیک کتاب را مورد سنجش قرار می دهد.حتی گروه دانشگاه رفتگان نیز تمام وقت نوجوانی خود را صرف تلاش برای کسب موفقیت در انباشتن علم محض در ذهنشان کرده اند.متأسفانه در نظام آموزشی ما کتاب درسی و محتوای دانشی آن تقریباً تنهاشاخص و استانداردی است که رعایت محتوای آن ضروری به نظر می رسد. نظام امتحانی و سنجش سنتی هرآنچه در کتاب عینیت دارد، پیگیری می کند و آن را مورد سؤال قرار می دهد.
راهبردی که برای کاستن از بار فزاینده برنامه درسی کتاب محور در ایران معمول است نگهداری تنها اصلی درخت ساختارشناسی و حذف مثال های کاربردی، شکل ها، مصداق ها، تمثیل ها، داستان ها و تکالیف عملکردی است. در حالی که اینگونه مطالب برای تسهیل یادگیری، ایجاد انگیزه و جاذبه در محتوای کتاب و… است و نباید آنها را بی پروا حذف کرد. درحالی که حجم کتاب های خارجی معتبر در تمام دوره های تحصیلی چندین برابرحجم آنها در ایران است و تعداد صفحات آنها که بیشتر در قطع بزرگ رحلی هستند معمولاً از ۵۰۰ ، ۶۰۰ صفحه تجاوز می کند. منتها دانش آموزان مطابق برنامه ها، روش و هدف های خاص مسیر انتخابی خود این کتاب را به عنوان مرجع و منبع مهم، مورد استفاده قرار می دهند وهرگز آن را کتابی هم نمی دانند که باید تمام محتوای آن را به خاطر سپرد».
وی در مورد نظام سنجش در انگلیس که پیشروترین نظام سنجش است می گوید: «شعار مجمع ملی گروه کاری سنجش و آزمون این است سنجش خدمتگزار برنامه است نه ارباب آن! ما از معلمان خود انتظار نداریم تنها آنچه را که پاسخگوی پرسش های آزمون وتست ها باشد تدریس کنند. یکی از ابتکارات نظام سنجش انگلیس طراحی سطوح رشد تحصیلی است افزون بر سیستم ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و امتحانات، هر یک از دانش آموزان برحسب نوعی ارزیابی ملاک محور که به نمره امتحان و بارم معمولی وابسته نیست سطح بندی می شوند. هر یک از سطوح دست یابی با چند ملاک و عبارت توصیفی تعریف می شود و معلم امکان می یابد سطح رشد تحصیلی دانش آموز را با توجه به تعاریف تقریباً استاندارد، اجرای نوعی امتحانات و ارزشیابی و شناخت شخصی برآورد کند.
در گزارش نهایی مدرسه به اولیا هم سطح رشد تحصیلی و هم درجه پیشرفت تحصیلی او قید می شود.این سطوح و درجه ها برای استخدام کنندگان و صاحبان مشاغل همچنین برای انتخاب مسیرهای تحصیلی معنی و ارزش زیادی دارد و ممکن است به تصمیم گیری درباره توانایی ها و استعداد دانش آموزان برای اشغال یک حرفه یا ادامه تحصیل در یک رشته بیش از نمرات کارنامه ارزش داشته باشد.
۷۵ درصد نمره دانش آموز را امتحانات کتبی مشخص می کند که به صورت پرسش های پاسخ یک جمله ای یا ساخت دار برای تعیین سطح دانش، آزمون سطوح بالاتر اندیشیدن مثل حل مسأله، تفکر نقاد و… و ارزیابی مهارت های برقراری ارتباط و ارزشیابی مثل جدول، نمودار، جمع بندی، نتیجه گیری، حسن بیان و… مطرح می شود. ۲۵ درصد باقی مانده مربوط به پرونده کارنمای تحصیلی شامل گزارش های عملکردهای پروژه ای، عملی، آزمایشگاهی و غیره برحسب استاندارد ها و ملاک های تعریف شده است. به این ترتیب طبیعی است که نظام های سنجش بسته ای راحت طلب را که با صرف هزینه های کم به تصحیح ماشینی و اندازه گیری بخشی از بازده آموزشی و نه اغلب ابعاد آن می پردازند عملاً میلیون ها دانش آموز را در لایه های پایین اندیشه و اغلب در حیطه محتوای دانشی و علمی صرف نگه می دارند».
به این ترتیب تا نظام ارزشیابی مناسبی برای دانش آموزان از بدو ورود به مدرسه تا پایان فارغ التحصیلی ایجاد نشود نمی توان به بهبود عملکرد نظام آموزشی امید داشت. المپیادی ها و دانش آموزانی که در کشورهای خارجی گل می کنند نتیجه عملکرد عادی نظام آموزشی ما نیستند. این را نتیجه آزمون های بین المللی نظیر آزمون تیمز نشان داده است.