دکتر مونا زارع
دستگاه درون ریز متنوع و پیچیده است. این دستگاه مواد خامی به نام هورمون ترشح می کند. هورمون یک کلمه یونانی است و به معنی «من برمی انگیزم» است. هورمون ها موادی شیمیایی هستند و ویژگی های خاصی دارند. از جمله آن که در پاسخ به یک محرک خاص ساخته و ترشح می شوند و اگر وارد جریان عمومی خون شوند پیام را در سرتاسر بدن حمل می کنند و آن را به تمام سلول ها می رسانند.
هورمون به وسیله یک سلول یا گروهی از سلول ها به داخل مایعات داخلی بدن ترشح شده و اثر کنترلی روی سلول های دیگر بدن دارد. هورمون ها به گیرنده های اختصاصی خود که روی سلول هدفشان قرار دارد متصل می شوند. اتصال هورمون به گیرنده موجب بروز پدیده های مختلف در داخل سلول می شود. گیرنده ها باید هورمون را از میان میلیون ها مولکول دیگر که در معرض آن قرار دارند تشخیص دهند. برخی هورمون ها اعمال موضعی (مربوط به محل خاصی در بدن) و برخی اعمال عمومی دارند.
اکنون دانسته شده است که:
-هر هورمون می تواند بر چندین سلول متفاوت اثر کند.
-هر سلول معین می تواند تحت تأثیر بیش از یک هورمون باشد.
-و هورمون ها می توانند اثرات مختلفی را در یک سلول یا سلول های مختلف اعمال نمایند.
هورمون ها به چند گروه شیمیایی تقسیم می شوند: هورمون های استروئیدی، هورمون های پروتئینی یا پپتیدی، هورمون های آمینی و هورمون های پروستانوئیدی.
ساختار هورمون ها و ذخیره آنها چگونه است؟
ساخته شدن (سنتز) هورمون های پروتئینی، شبیه ساخته شدن سایر پروتئین ها است. این هورمون ها در شبکه اندوپلاسمی ساخته می شوند و معمولاً در ابتدا به شکل پره پروهورمون هستند. این پیش سازها در داخل شبکه اندوپلاسمی شکسته شده و به پروهورمون تبدیل می شود، در دستگاه گلژی بسته بندی شده و در داخل وزیکول ها (ساختارهایی کیسه مانند) به هورمون تبدیل می شود. هورمون های پلی پپتیدی و پروتئینی تا زمان نیاز در وزیکول های ترشحی ذخیره می شوند. هورمون های استروئیدی معمولاً از کلسترول ساخته می شوند و انبار نمی شوند. اگرچه معمولاً ذخیره هورمونی بسیار اندکی در سلول های تولید کننده هورمون وجود دارد.
هورمون های آمینی از اسید آمینه تیروزین مشتق می شوند و ذخیره می شوند.
هورمون ها چگونه در بدن منتقل می شوند؟
هورمون ها بعد از آزاد شدن می توانند به صورت آزاد و یا متصل به پروتئین های خاصی در گردش خون حمل شوند. هورمون های محلول در آب (مثل پپتیدها و هورمون اپی نفرین) در آب پلاسما حل شده و به وسیله خود پلاسما منتقل می گردند. ولی هورمون های استروئیدی و تیروئیدی و ویتامین D (ویتامین D نوعی هورمون است) در خون به طورعمده به پروتئین های موجود در پلاسما می چسبند و به وسیله آنها در خون گردش می کنند و تا زمانی که از پروتئین های پلاسما جدا نشده باشند غیرفعالند. (چون نمی توانند به آسانی از دیواره مویرگ ها انتشار پیدا کنند و به سلول های هدفشان دسترسی یابند) و می توان آنها را به عنوان ذخیره قلمداد کرد.
هورمون ها چقدر در خون عمر می کنند؟
نیمه عمر هورمون در خون به طور مستقیم با میزان اتصال به پروتئین ارتباط دارد. هورمون هایی که به پروتئین های پلاسما می چسبند با سرعت بسیار آهسته تری از خون پاک می شوند و ممکن است برای چندین ساعت یا حتی چندین روز در خون باقی بمانند. به عنوان مثال نیمه عمر هورمون های استروئیدی غدد فوق کلیه، در گردش خون از 20 تا 100 دقیقه است. در حالی که نیمه عمر هورمون های تیروئید که به پروتئین چسبیده اند ممکن است به درازای یک تا شش روز باشد. (نیمه عمر یک ماده شیمیایی مدت زمانی است که طول می کشد تا غلظت آن به نصف مقدار اولیه برسد).
غلظت هورمون ها در گردش خون و سرعت ترشح آنها چقدر است؟
غلظت هورمون های مورد نیاز به طور غیرقابل تصوری اندک است. غلظت هورمون ها درخون در محدوده حداقل یک پیکوگرم (یک میلیونیوم میلیونیوم گرم) در هر میلی لیتر خون تا حداکثر چند میکروگرم (میلیونیوم گرم) در هر میلی لیتر خون است.
به همین ترتیب، سرعت ترشح هورمون های مختلف نیز فوق العاده اندک است و معمولاً بر حسب میکروگرم یا میلی گرم در روز تعیین می شود.
فرایندهای بسیار تخصص یافته ای در بافت های بدن وجود دارند که حتی به این مقادیر اندک هورمون ها امکان می دهند تا یک کنترل قوی روی بدن داشته باشند.