محمدرضا کریمی
ید یکی از عناصر معدنی کم مقدار است. این عنصر در ساختمان هورمون های غده تیروئید وارد می شود. کمبود ید موجب بزرگی غده تیروئید می شود که به آن گواتر می گویند.
مقدار ید در بدن 50-20 میلی گرم است و 80-70 درصد آن در تیروئید ذخیره شده است.
منابع: غذا، آب، نمک یددار است. برگ ها بیش از ریشه ها ید دارند.
کمبود ید موجب گواتر درجه یک، درجه دو و درجه سه می شود.
اهمیت ید به خاطر شرکت در هورمون های تیروئیدی است که نقش های مهمی دارند. بدن افراد بالغ بین 30-10 میلی گرم ید دارد که بین 80-70 درصد آن در غده تیروئید است.
طرق رسیدن ید به بدن
در خاک مزروعی ید وجود دارد و به مواد غذایی گیاهی وارد می شود. محصولاتی که در چنین زمینی می رویند، حاوی ید هستند. با مصرف محصولات گیاهی، ید را به بدن وارد می کنیم. حیواناتی که از این گیاهان استفاده می کنند، ید وارد بدنشان می شود و ما با مصرف محصولات دامی مقدار ید مورد نیاز را دریافت می کنیم. ید آب کم است. دریافت روزانه از آب 50-1 میکروگرم است و نمی تواند نیاز بدن انسان را تأمین کند. ید دریافتی از سبزی ها و میوه ها به ید خاک بستگی دارد و ید شیر و لبنیات به ید موجود در خون حیوان بستگی دارد. ید موجود در تخم مرغ به ید غذای مرغ بستگی دارد. در تهران و اطراف آن ید موجود درخاک کم است. برای همین گواتر زیاد است. باران طی قرن ها ید خاک را شسته و با خود می برد.
منابع ید: بهترین منبع ید، محصولات دریایی است. ید موجود در بدن ماهی های آب شیرین 40-20 میکروگرم در کیلو است و ماهی های آب شور 3000-300 میکروگرم در کیلو ید دارند. شیر گاو میزان ید متفاوتی دارد و تخمین آن مشکل است. چون به شرایط بستگی دارد. در فصول غیر از زمستان علوفه غنی شده به گاوها می دهند و ممکن است شیر، ید بیشتری داشته باشد. ولی به طور طبیعی شیر گاو بین 300-20 میکروگرم ید در کیلو دارد.
میزان نیاز: حداقل نیاز به ید 75-50 میکروگرم در روز است ولی به نظر می رسد که این مقدار ممکن است انسان را در مرز کمبود قرار دهد.
کمبود ید و عوارض آن
کمبود ید باعث گواتر می شود. اختلالات غده تیروئید به دو دسته تقسیم می شود:
1-کم کاری
2-پرکاری
کم کاری غده تیروئید باعث عوارضی می شود که عبارتند از:
الف)کرتینیسم (نوعی عقب افتادگی ذهنی و جسمی) که به علت رشد ناکامل غده تیروئید در دوران جنینی ایجاد می شود. به این ترتیب که مادر در قبل از بارداری دچار کمبود ید است. در دوران بارداری نیز کمبود ید دارد و در نتیجه غده تیروئید کودک رشد کافی پیدا نمی کند. در نتیجه در رشد جسمی و ذهنی کودک اختلال ایجاد می شود. این کودکان قد کوتاه دارند، چاقند، حرارت بدنشان پایین است و دچار رشد ناکافی قوای فکری همراه با رشد ناقص اندام های تناسلی هستند. این بچه ها عمر کوتاهی دارند و انتقال تحریکات عصبی آنها کند است.
میکزودم افراد بالغ: به علت نارسایی تیروئید یا برداشتن آن به وسیله جراحی- به شرط این که هورمون مصرف نشود- ایجاد می شود.
گواتر ساده (آندومیک): به علت کمبود هورمون تیروئید در خون، TSH بیشتری ترشح می شود و غده تیروئید را برای ساختن هورمون، بیشتر فعال می کند. در نتیجه غده تیروئید بزرگ می شود.
گواتر به سه درجه تقسیم می شود:
1-درجه 1 که فقط با لمس مشخص می شود.
2-درجه 2 با لمس مشخص می شود.
3-درجه 3 غده بزرگ و برجسته می شود، معمولاً دوطرفه است.
گواتر ساده (با عصاره تیروئید) قابل درمان است. در مناطقی که ید درمواد غذایی کمتر از 60 میکروگرم در کیلو باشد، احتمال بروز گواتر وجود دارد و اگر کمتر از 20 میکروگرم در کیلو باشد، افراد به گواتر درجه 2 یا 3 مبتلا می شوند. مقدار کافی ید دریافت 150-100 کیلوگرم در کیلو است. دفع ید عمدتاً از ادرار است.
نقش ید: در تکامل سیستم عصبی، در رشد طولی استخوان، در متابولیسم انرژی و تحریک پروتئین سازی نقش دارد.
مسمومیت ناشی از ید در سواحل شمال ژاپن مشاهده شده که به علت مصرف گیاهان خاص دریایی بوده است. اگر انسان تا یک میلی گرم (ده برابر عادی) در روز ید مصرف کند، بدن خود را تطبیق می دهد و اشکالی ایجاد نمی شود. ولی اگر ناگهانی مقدار زیادی ید خورده شود، غده تیروئید نمی تواند هورمون مورد نیاز را تأمین کندن.
منبع: دانشگاه علمی کاربردی، استاد: دکتر علی کشاورز، با همکاری آزاده نجارزاده، استاد و مدیر گروه تغذیه و بیوشیمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، کارشناس ارشد رشته علوم بهداشتی در تغذیه.